Αναγκαία η μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου Εισηγητής: Κωνσταντίνος Δεμερτζής

Αναγκαία η μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου

ΕΙΣΗΓΗΣΗ

του Συλλόγου για την Ανδρική και Πατρική Αξιοπρέπεια

(ΣΥ.Γ.Α.Π.Α.)

Εισηγητής: Κωνσταντίνος Δεμερτζής

Α. Εισαγωγή

Ο Σύλλογος Για την Αντρική και Πατρική Αξιοπρέπεια (ΣΥ.Γ.Α.Π.Α.) έχει ιδρυθεί, κατά το πρότυπο μη κυβερνητικής οργάνωσης, για την μελέτη και αντιμετώπιση των προβλημάτων στην οικογένεια, από την πλευρά, κατά κύριο λόγο, του πατέρα, αλλά και του παιδιού, και της μητέρας, και κάθε μέλους της οικογένειας του οποίου προσβάλλονται οι οικογενειακές σχέσεις ή παραβιάζονται ανθρώπινα δικαιώματα.

Προσανατολισμένος σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ισότητας, δικαιοσύνης και αποτελεσματικής διαχείρισης των κρίσεων, έχει συγκεντρωμένη την μεγάλη (δυστυχώς) πείρα των πολυαρίθμων μελών του, και έχει δραστηριοποιηθεί, για την αντιμετώπιση, τόσο της γενικότερης κρίσης των οικογενειακών σχέσεων στον τόπο μας, όσο και των συγκεκριμένων και επειγόντων προβλημάτων των μελών του, αναπτύσσοντας ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως:

• Οργάνωση επιστημονικής έρευνας και ενημέρωσης των μελών του

• Ομάδες εργασίας

• Ομάδες συζήτησης

• Εκδηλώσεις και ανακοινώσεις

• Διαδηλώσεις διαμαρτυρίας

• Διαρκή παρουσία στον Τύπο

• Ακτιβιστικές παρεμβάσεις σε τρέχουσες υποθέσεις ιδιαίτερης σημασίας

• Αποστολή παρατηρητών σε δίκες που αφορούν μέλη του

• Παρεμβάσεις στα δικαστήρια

• Οργάνωση διαλέξεων και επιστημονικών συζητήσεων

• Οργάνωση ιστοσελίδας με συγκέντρωση μεγάλης ειδικευμένης βιβλιογραφίας

• Συζητήσεις και ανταλλαγές εμπειριών και συμβουλών μεταξύ των μελών του με οργάνωση internet

• Διαδηλώσεις.

Παράλληλα, έχει επεξεργαστεί προτάσεις για την αναμόρφωση του συστήματος του οικογενειακού δικαίου, ιδίως στα ζητήματα της διατήρησης του παιδιού της πραγματικής σχέσης με τους γονείς του, πατέρα και μητέρα, μετά την λύση της συμβίωσης των τελευταίων.

Τις βασικές ιδέες των προτάσεων αυτών παρουσιάζουμε εδώ, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζουμε ένα λεπτομερές συστηματικό σχέδιο τροποποίησης του Αστικού Κώδικα και του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, που επεξεργάστηκε νομική επιτροπή του Συλλόγου (Γιάννης Παπαρρηγόπουλος, Ελένη Μητσοπούλου, Κωστής Δεμερτζής).

Είναι ευνόητο ότι η μεταρρύθμιση που πρέπει να γίνει θα χρειαστεί και άλλες τροποποιήσεις (λ.χ. του Κώδικα Δικαστηρίων και Δικαστικών Λειτουργών), καθώς και έκδοση σειράς νομοθετημάτων. Μια μεταρρύθμιση τέτοιας έκτασης πρέπει να γίνει, επίσης, αντικείμενο ευρυτέρων ζυμώσεων, διαλόγου και επεξεργασίας. Σε όλες τις σχετικές διαδικασίες ο ΣΥ.Γ.Α.Π.Α. δηλώνει, από τώρα, την συμμετοχή του.

Β. Η αποτυχία του συστήματος μονογονεϊκής επιμέλειας παιδιών που οι γονείς τους δεν μένουν μαζί

Το σύστημα ρύθμισης της σχέσης τον γονιών με τα παιδιά τους, με βάση τις παρούσες ρυθμίσεις του Αστικού Κώδικα, έχει ως βάση την απόδοση της επιμέλειας του προσώπου του παιδιού, σε περίπτωση διάλυσης της οικογένειας, στον έναν από τους δυο γονιούς, και κατά κανόνα (όπως εφαρμόζεται από τα δικαστήρια) στην μητέρα (μονογονεϊκή επιμέλεια).

Στο σύστημα της μονογονεϊκής επιμέλειας:

• Στον ένα γονιό δίδεται σχέση καθολικής εξουσίας και ευθύνης πάνω στο παιδί, με την κάλυψη του θεσμού της «επιμέλειας του προσώπου»

• Στον άλλο δίδεται ένα ισχνό δικαίωμα επικοινωνίας και αίτησης πληροφοριών, και επιβάλλεται η υποχρέωση πληρωμής ενός ποσού, για να μεγαλώνει το παιδί του άλλος («διατροφή»).

Πρόκειται για ένα σύστημα του τύπου «όλα ή τίποτα», το οποίο, όπως έχει διαμορφωθεί στην πράξη δημιουργεί το πιο σοβαρό ζήτημα ανισότητας μεταξύ των φύλων, εις βάρος των πατεράδων, αφού:

• Η «επιμέλεια» του παιδιού δίδεται σχεδόν πάντοτε (97% των περιπτώσεων) αποκλειστικά στην μητέρα

• Η «επιμέλεια» ερμηνεύεται και εφαρμόζεται ως κατάσταση οιονεί ιδιοκτησίας του παιδιού από την μητέρα, επισκιάζει κάθε άλλο δικαίωμα, και καταλήγει στην αποξένωση του παιδιού από τον άλλο γονέα, δηλαδή από τον πατέρα του.

Τα παραπάνω φαινόμενα επιτείνονται ενόψει του αυξανόμενου αριθμού παιδιών που οι γονείς τους δεν μένουν μαζί, είτε, κατά κύριο λόγο, εξαιτίας της φανερής κρίσης του θεσμού του γάμου, είτε και εξαιτίας άλλων παραγόντων (παιδί από ελεύθερη ένωση, παιδί από τεχνητή γονιμοποίηση κ.τ.λ.).

Με τον τρόπο αυτό, δημιουργείται μια ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ, ΛΟΓΩ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΟΥΣ, και συνεπώς ΜΙΑ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ, η οποία είναι ΔΟΜΙΚΗ, και ΣΥΜΒΑΛΛΕΙ ΣΤΗΝ ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ.

Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι, η ανισότητα στην ρύθμιση των γονεϊκών ρόλων από το δικαιακό και δικαστηριακό μας σύστημα δεν αφορά μόνο τους χωρισμένους γονείς. Επιδρά ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΑ, και ΔΙΑΒΡΩΝΕΙ την ίδια την οικογένεια, δημιουργώντας αναρίθμητες δυσλειτουργικές οικογένειες, από τις οποίες πολλές οδηγούνται στην διάλυση.

Ειδικότερα, το σύστημα της μονογονεϊκής επιμέλειας, όπως ρυθμίζεται, και όπως εφαρμόζεται από τα Ελληνικά δικαστήρια, ΣΥΜΒΑΛΛΕΙ ΣΤΗΝ ΟΞΥΝΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ, τόσο στην γαμήλια συμβίωση, όσο και εκτός αυτής, μέσα από τους παρακάτω μηχανισμούς:

1. Παρωθεί προς την διάλυση της οικογένειας, από την πλευρά των γυναικών. Στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων που γνωρίζουμε, οι γάμοι έχουν διαλυθεί με πρωτοβουλία της γυναίκας, προκειμένου αυτή να μπορεί, του λοιπού, να μεγαλώνει τα παιδιά της χωρίς την πατρική παρουσία στο σπίτι. Ο πατέρας, για πολλές, σήμερα, γυναίκες (εξαιτίας και της χρόνιας ανωριμότητας, που επεξεργάζεται η σημερινή, καταναλωτική κοινωνία), είναι καλός μέχρι να εκτελέσει τον ρόλο του σπορέα. Όταν ευδοκιμήσει στον ρόλο του αυτόν, η μητέρα τον αντιμετωπίζει, πλέον, ως ανεπιθύμητο ανταγωνιστή στην μητρική της κυριαρχία, και μάλιστα «μέσα στο ίδιο της το σπίτι» [ακόμα κι αν το τελευταίο ανήκει στον πατέρα]. Διώχνει, λοιπόν, τον πατέρα από το σπίτι του, προκειμένου να απαλλαγεί από την παρουσία του, και να μεγαλώσει τα παιδιά μόνη της.

2. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται κρίσιμη ανισορροπία των σχέσεων πατέρα και μητέρας, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ, αλλά και ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΓΑΜΟ. Ο πατέρας μειώνεται και εξευτελίζεται, εντός γάμου, με την διαρκή απειλή ότι η γυναίκα και θα τον χωρίσει, προκειμένου να αναλάβει την, προδιαγεγραμμένη, αποκλειστική επιμέλεια – οιονεί ιδιοκτησία στο παιδί ή στα παιδιά. Η ισορροπία μεταξύ των γονέων, και συνεπώς, η ισορροπία της οικογένειας διαταράσσεται αποφασιστικά με τον τρόπο αυτό, και οδηγεί, επίσης, σε συγκρούσεις μέσα στον γάμο, στην κρίση του γάμου, και στην διάλυσή του.

3. Ο θεσμός της μονογονεϊκής επιμέλειας, όπως είναι ρυθμισμένος και εφαρμόζεται σήμερα, εκδηλώνει την πλήρη αποτυχία του αμέσως μετά τον γάμο, αφού:

• Οδηγεί σε άνιση μεταχείριση και μεταβολή της ισορροπίας εις βάρος του πατέρα, αφού τα παιδιά δίδονται, για την ανάθεση της επιμέλειας, στις μητέρες.

• Οδηγεί σε αφύσικες, μονογονεϊκές οικογένειες, οι οποίες λειτουργούν σαν υποκατάστατο της διαλυμένης οικογένειας. Η συμβίωση της μητέρας με το παιδί, μετά την έξωση του πατέρα από την οικογένεια, λαμβάνει, τακτικά τον χαρακτήρα «γάμου» μεταξύ μητέρας και παιδιού.

• Οδηγεί σε διαταραχή του ψυχικού κόσμου του παιδιού, λόγω της απουσίας του πατέρα, και σε στρεβλή ψυχοσωματική του ανάπτυξη.

• Οδηγεί σε οικονομικές συγκρούσεις, εξαιτίας της διατροφής, η οποία συχνότατα θεωρείται από τις μητέρες ως τρόπος να αναπληρώνουν τα δικά τους προσωπικά εισοδήματα.

• Οδηγεί σε αποξένωση του πατέρα από το παιδί του, η οποία προκαθορίζεται από την απομάκρυνση του πατέρα από την «οικογένεια», την οποία, πλέον, αποτελούν η μητέρα και το παιδί, από την ψυχολογική διαχείριση και εκμετάλλευση κάθε σύγκρουσης και κάθε αντιδικίας με τον πατέρα εις βάρος του, από την «κυρίαρχη», πλέον, στον κόσμο του παιδιού, μητέρα και, συχνά, από την πλύση εγκεφάλου που δημιουργείται στο παιδί.

4. Οι παραπάνω καταστάσεις οδηγούν στην ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης ψυχοπαθολογίας στο παιδί, που χαρακτηρίζεται με συμπτώματα όπως:

• Σύνδρομο της Στοκχόλμης: πρόκειται για τον ιδιαίτερο δεσμό που σχηματίζει το παιδί με τον γονιό που έχει την εξουσία πάνω του, ακόμα κι αν τον κακομεταχειρίζεται.

• Σύνδρομο Γονεϊκής Αποξένωσης (Parental Alienation Syndrom ή PAS). Πρόκειται για την πολύ σοβαρή κατάσταση στην οποία οδηγείται το παιδί, κατά την οποία αποξενώνεται από τον γονιό με τον οποίο δεν συγκατοικεί, και αναπτύσσει απέναντί του ιδιαίτερα αισθήματα άγχους, φοβίας, απέχθειας και αντιπάθειας, που καθιστούν αδύνατη κάθε μορφή επικοινωνίας. Το σύνδρομο γονεϊκής αποξένωσης αναπτύσσεται από το παιδί «υπό την επίδραση» του γονέα με τον οποίο κατοικεί, και έχει θεωρείται διεθνώς ως μορφή συναισθηματικής κακοποίησης του παιδιού.

Το PAS αποτελεί μια σύγχρονη κοινωνική μάστιγα, σημασίας ανάλογης με το AIDS, ψυχιατρικής τάξεως, βεβαίως, που αναπτύσσεται στις οικογενειακές σχέσεις, και δεν αφορά, πια, μόνο τις χωρισμένες οικογένειες, αλλά και εκείνες που βιούν έναν άτυπο «εν γάμω» χωρισμό.

5. Οι ίδιες καταστάσεις οδηγούν ορισμένες γυναίκες στην τεκνοποίηση με αποφυγή του ίδιου του γάμου, αφού μπορούν να έχουν όλα τα πλεονεκτήματα της ανύπαντρης μητέρας, αλλά και εξαρχής μια πλεονεκτική σχέση απέναντι στον πατέρα του παιδιού τους. Ο περιορισμός των προστατευόμενων οικογενειακών σχέσεων προνομιακά στον θεσμό του γάμου περιορίζει, κατ’ αυτόν τον τρόπο, ανεπίτρεπτα το πεδίο προστασίας του οικογενειακού δικαίου, και ταυτόχρονα:

• Προσβάλλει ανεπίτρεπτα μια κατηγορία ανθρωπίνων σχέσεων, που ανήκουν αναμφισβήτητα, σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις, στην οικογενειακή ζωή, και προστατεύονται από το άρθρο 21 του Συντάγματος, 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.

• Παρεμβαίνει ανεπίτρεπτα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, που προστατεύεται από το άρθρο 5 του Συντάγματος.

6. Με τον τρόπο αυτό, προσβάλλονται τα δικαιώματα του παιδιού. Το παιδί σπάνια ακούγεται ουσιαστικά, και γενικά, στο οικογενειακό δίκαιο, όπου όλοι κόπτονται για το «συμφέρον του τέκνου», υποβιβάζεται τακτικότατα σε ιδιοκτησία της μητέρας του, και αγνοείται η γνώμη του, ιδίως εάν αυτό τείνει προς τον πατέρα του. Στην περίπτωση αυτή, το παιδί παραδίδεται στην μητέρα του, μέχρι να … αλλάξει γνώμη. Ιδίως, όμως, προσβάλλεται το δικαίωμα και η επιθυμία του κάθε παιδιού να έχει και τους δυο γονείς του, ενόψει του ότι, η παρούσα ρύθμιση, του επιβάλει την κυριαρχική και ανισόρροπη παρουσία του ενός (στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων: της μητέρας), και την στέρησή του από τον άλλο (στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων: του πατέρα). Η στέρηση του παιδιού από τον ένα γονέα αναδεικνύεται σε οιονεί παρεπόμενη κύρωση της διάλυσης της συμβίωσης ή της έγγαμης σχέσης, και επιβάλλεται και στον ένα από τους δυο γονείς, αλλά, κυρίως, και στο παιδί.

7. Είναι φανερό ότι ο θεσμός της «επικοινωνίας», ατελής και απρόσφορος, δεν αρκεί για να αναπληρώσει τα παραπάνω μειονεκτήματα του συστήματος. Ο θεσμός της «επικοινωνίας», ο οποίος συχνά παραβιάζεται ή παραμελείται, ακριβώς επειδή είναι απρόσφορος για να καλύψει τα κενά του συστήματος της μονογονεϊκής επιμέλειας,

8. Στο παραπάνω πλαίσιο, όπως έχει επισημανθεί επανειλημμένα, η «κατοχή» της «επιμέλειας» του παιδιού, συνεπάγεται και αξιόλογα οικονομικά οφέλη. Στην διατροφή που επιδικάζουν τα δικαστήρια, και στην οποία, σιωπηρά, προστίθεται και ένα μερίδιο το οποίο θα οικειοποιηθεί η μητέρα. Το τελευταίο, καταρχάς με την σιωπηρή αφύσικη διόγκωση του ποσού της διατροφής (ένα παιδί δέκα ετών, σε ορισμένες αποφάσεις, εμφανίζεται να χρειάζεται για να φάει το εισόδημα μιας ολόκληρης τετραμελούς οικογένειας!!!). Αλλά και νομολογιακά, έχει καθιερωθεί ότι η μητέρα πρέπει να πληρώνεται από τον πατέρα για τις «φροντίδες της, που είναι αποτιμητές σε χρήμα». Έτσι, ο πατέρας, πέρα του ότι στερείται την σχέση με το παιδί του, πρέπει να πληρώνει για να του μεγαλώνει το παιδί άλλος. Και πρέπει να πληρώνει, ακόμα και το πλεονέκτημα ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ να μεγαλώνει το παιδί του – ενώ, για το τελευταίο, τουλάχιστον, θα έπρεπε Ο ΑΛΛΟΣ να πληρώσει. Δεν είναι διόλου περίεργο που, ο θεσμός της διατροφής, όπως έχει καθιερωθεί και εφαρμόζεται, δίνει επιπλέον κίνητρα στις μητέρες να διαλύσουν τον γάμο τους, αφού από την διάλυση θα έχουν και οικονομικά οφέλη, δηλαδή θα πληρώνονται για την ανατροφή των παιδιών τους, τα οποία δεν είχαν στον γάμο.

9. Το σύστημα της μονογονεϊκής επιμέλειας, ένα σύστημα, όπως προαναφέραμε, του τύπου «όλα ή τίποτα», οδηγεί νομοτελειακά στην όξυνση της αντιδικίας μεταξύ των γονιών του παιδιού, με θύμα, πρώτα, το παιδί. Η οικογένεια, μετά την λύση της συμβίωσης, οδηγείται ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ στα δικαστήρια, ενώπιον των οποίον, ο κάθε γονέας έχει το (κοινώς λεγόμενο) «έννομο συμφέρον» να προσπαθήσει να παραστήσει τον άλλον, πραγματικά ή κατ’ ιδέαν, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε την επιμέλεια να την πάρει αυτός. Όπως γίνεται στα Ελληνικά δικαστηριακά πράγματα – και με την συναίνεση των δικαστών, που επικροτούν και επιβραβεύουν τις πρακτικές αυτές – προσαρμόζονται, όχι οι απαιτήσεις των αντιμαχομένων πλευρών στην πραγματικότητα, αλλά η πραγματικότητα στις απαιτήσεις των κειμένων διατάξεων: ο καθένας γονέας γίνεται, στις παραστάσεις και στους ισχυρισμούς του άλλου, ένα τέρας. Τα δικόγραφα αποτελούν το πιο γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια κάθε είδους συκοφαντίας του ενός γονέα προς τον άλλον. Ψευδομάρτυρες καλούνται για να υποστηρίξουν τα ψεύδη που θα διασφαλίσουν την πολυπόθητη «επιμέλεια» και «διατροφή». Οι δικαστές υιοθετούν τα ψεύδη που ταιριάζουν περισσότερο στις προκαταλήψεις τους. Τα ψεύδη εγγράφονται στην οικογενειακή ιστορία, συγκροτούν, πλέον, την εικόνα του ενός γονιού απέναντι στον άλλον. Τα ίδια ψέματα διαχέονται προς τα παιδιά, στα οποία τα διδάσκει, εν είδει «κρυφού σχολιού», ο κάθε γονέας εις βάρος του άλλου, και αποτυπώνονται στον ψυχισμό και την ανάπτυξή του. Συμβαίνει, μερικές φορές, τα παιδιά να παραλαμβάνουν τα δικόγραφα που ανταλλάσσουν μεταξύ τους οι γονείς τους, ή να τους τα διαβάζουν οι ίδιοι οι γονείς τους, εμπλέκοντάς τα στην αντιδικία.

10. Η παραπάνω άρρωστη κατάσταση, οδηγεί νομοτελειακά, πολλές χωρισμένες οικογένειες, στην άμετρη ποινικοποίηση των υποθέσεων. Τα ψεύδη που ξεκινούν από τις αστικές διαφορές, καθώς και οι άστοχες δικαστικές αποφάσεις, πολλαπλασιάζονται, και προκαλούν συγκρούσεις, οι οποίες διαιωνίζονται σε σωρεία δικών, καθώς και στην άμετρη ποινικοποίηση πολλών οικογενειακών υποθέσεων. Το ποινικό πεδίο, βέβαια, είναι απρόσφορο για την επίλυση των οικογενειακών διαφορών. Ωστόσο, οι περισσότερες από τις οικογενειακές διαφορές που έχουμε υπόψη μας έχουν ποινικοποιηθεί, με αληθείς ή ψευδείς καταγγελίες, πολλές φορές και κακουργηματικής μορφής, οι οποίες ξεκίνησαν, κατά κανόνα, στις αίθουσες των αστικών δικαστηρίων.

11. Δικονομικά, και από την άποψη της δικαστηριακής πρακτικής, η ανάθεση των διαφορών για την επιμέλεια και την διατροφή των παιδιών στο Μονομελές Πρωτοδικείο έχει αποδειχθεί αποτυχημένος, κυρίως επειδή στις διαφορές αυτές, ειδικότερα, παρατηρούνται αποφάσεις εξαιρετικά χαμηλού επιπέδου, προχειρογραμμένες, μεροληπτικές σε σημείο, συχνά, εμπαθείας, και γενικά ένα μεγάλο μέρος των σημερινών αντιδικιών και της σημερινής δυστυχίας της χωρισμένης οικογένειας οφείλονται στην πολύ κακή και ανεπαρκή εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. Κατ’ ουσίαν, οι οικογενειακές διαφορές δεν πρέπει να υπάγονται στο σύστημα της αντιδικίας, και να δικάζονται με τους ίδιους κανόνες που δικάζονται διαφορές για ένα σπίτι ή ένα χωράφι. Χρειάζεται ένα νέο σύστημα, όπου το στοιχείο της αντιδικίας, πρέπει να υποχωρεί και να υποτάσσεται σε δύο άλλα, τα οποία πρέπει να διαποτίσουν την ρύθμιση όλου του οικογενειακού δικαίου, με το πνεύμα τους:

• Το στοιχείο της διαιτησίας

• Το στοιχείο της δημόσιας ρύθμισης

12. Ο Εισαγγελέας, αν και έχει χρησιμοποιηθεί αποσπασματικά στο οικογενειακό δίκαιο, δεν έχει ενσωματωθεί σε ένα ενιαίο σύστημα οικογενειακής δικαιοσύνης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το τραγικό επίπεδο ορισμένων εισαγγελιών ανηλίκων, έχει κατ’ ουσίαν αχρηστεύσει και έχει δώσει, πολλές φορές, αρνητική χροιά σε έναν θεσμό ο οποίος, με την σωστή αξιοποίησή του, θα μπορούσε να προσδώσει στην οικογενειακή δικαιοσύνη τον δημόσιο ρυθμιστικό ρόλο που περιμένουμε να ασκήσει.

Β. Η πρότασή μας: γενική τοποθέτηση

Τα παραπάνω πρέπει να αντιμετωπιστούν με την γενναία μεταρρύθμιση του οικογενειακού συστήματος, στο κέντρο της οποίας θα βρίσκεται η καθιέρωση ενός συστήματος ΚΟΙΝΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ, που θα σημαίνει ότι οι δυο γονείς θα είναι απολύτως και ισόρροπα συνυπεύθυνοι για την ανατροφή του παιδιού και μετά τον χωρισμό τους, και θα έχουν έναντι του παιδιού τα ίδια δικαιώματα.

Συνεπώς, με τον χωρισμό, την διάσταση ή το διαζύγιο, θα ενεργοποιούνται οι ρυθμίσεις της κοινής επιμέλειας, και όχι της μονογονεϊκής επιμέλειας.

Αυτό σημαίνει ότι, ακόμα κι όταν επιλέγουν να χωρίσουν, οι δυο γονείς καλούνται στο ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΗΚΟΝ της επιμέλειας, χωρίς να δίδεται σε κανέναν η δυνατότητα, είτε να αποφύγει τις γονεϊκές ευθύνες του, είτε να αποβάλει τον άλλον από αυτές.

Τέτοιο σύστημα θα πρέπει καταρχάς να ορίζεται υποχρεωτικό από τον νόμο, και για τους γονείς, και για τον δικαστή, και να ρυθμίζεται από τον νομοθέτη, κατά τρόπο αυστηρό, όταν η οικογένεια διαλύεται.

Το σύστημα της μονογονεϊκής επιμέλειας θα πρέπει να διατηρηθεί ΜΟΝΟ ΩΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟ του συστήματος της κοινής επιμέλειας, υπό την έννοια ότι η επιμέλεια θα απονέμεται στον ένα από τους δυο συζύγους, μόνο όταν το σύστημα της κοινής επιμέλειας εφαρμοστεί για ένα διάστημα και αποτύχει, ή όταν διαπιστώνεται επείγουσα ανάγκη.

Παράλληλα, πρέπει να γίνει επεξεργασία ενός πρόσφορου δικονομικού συστήματος αντιμετώπισης των ζητημάτων ανατροφής του παιδιού που οι γονείς του δεν ζουν μαζί.

Τέτοια ρύθμιση απαιτεί, οπωσδήποτε, ριζικές λύσεις, στην κατεύθυνση της διατήρησης της κοινής ευθύνης των χωρισμένων γονέων για τα παιδιά τους, και της ισόρροπης και, κατά το δυνατόν, πλήρους διατήρησης της οικογενειακής φύσεως, σχέσης του κάθε γονιού με τα παιδιά του, και μετά τον χωρισμό.

Αναμφίβολα, θέλει δουλειά και πόρους.

Πιστεύουμε, μάλιστα, ότι η καθολική επικράτηση του παρόντος, τραγικά αποτυχημένου συστήματος «όλα ή τίποτα» οφείλεται, κατά την επιεικέστερη έκφραση, σε «τεμπελιά»:

• Του νομοθέτη, επειδή δεν επεξεργάστηκε ένα πιο αποτελεσματικό σύστημα,

• Των δικαστηρίων, επειδή βολεύτηκαν με το ατελές σύστημα του νομοθέτη, και δεν εφάρμοσαν τις καλύτερες λύσεις, οι οποίες, ατελώς, διαγράφονται ήδη στον υφιστάμενο Α.Κ. (ουσιαστικά, ο νομοθέτης έχει προβλέψει ως δυνητικό το σύστημα της κοινής επιμέλειας, το οποίο ο δικαστής έχει καταργήσει στην πράξη).

• Των γονιών, που οδηγούνται, κατά κανόνα, στην «εύκολη» λύση του αλληλοσπαραγμού στα δικαστήρια, παρά στην αντιμετώπιση των «πραγματικών προβλημάτων», που είναι η σωστή ανατροφή των παιδιών τους, παρά το πραγματικό γεγονός της διάσπασης της συμβίωσης και της διάστασης των απόψεων μεταξύ τους.

Για τον λόγο αυτό, το σύστημα της μονογονεϊκής επιμέλειας είναι αυτοτροφοδοτούμενο: τροφοδοτεί το ίδιο την κρίση του, η οποία λαμβάνει μορφή αλυσσιδωτής έκρηξης.

Πιστεύουμε, συνεπώς, ότι, για την αντιμετώπιση των ολοένα οξυνόμενων προβλημάτων, καμιά προσπάθεια δεν είναι υπερβολική, προκειμένου να διασφαλίσουμε καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας στην αυριανή κοινωνία.

Δ. Ανάγκη πρόβλεψης και επεξεργασίας θεσμικού πλαισίου: ειδικότερες προτάσεις

Είναι βέβαιο ότι, η αναγκαία μεταρρύθμιση του οικογενειακού – γονεϊκού δικαίου, με άξονα τον θεσμό της κοινής επιμέλειας, θα λειτουργήσει μόνον εάν διασφαλιστεί με σειρά εγγυήσεων, που θα είναι οι εξής:

1) Ορισμός ενός κύκλου προστατευόμενων οικογενειακών σχέσεων και πρόβλεψη αγωγής για την προστασία τους από προσβολή, ανάλογη με την προστασία της προσωπικότητας. Τέτοιες προστατευόμενες σχέσεις θα περιλαμβάνουν, στην περίπτωση των σχέσεων γονέων – τέκνων, τόσο τα εν γάμω γεννημένα παιδιά, όσο και τα αναγνωρισμένα, τα φυσικά και τα υιοθετημένα. Είναι ανάγκη, βέβαια, να αναμορφωθούν ριζικά οι θεσμοί σχετικά με την απόδειξη της πατρότητας, της ονοματοδοσίας κ.τ.λ. του παιδιού. Προσαρμογή, στην περίπτωση αυτή, των επί μέρους ρυθμίσεων, στο σύστημα επιμέλειας και συνευθύνης για το παιδί από τους γονείς του.

2) Ρύθμιση του καθεστώτος κοινής επιμέλειας με κανόνες απλούς και εφαρμόσιμους, με τους οποίους θα ενθαρρύνεται αφενός μεν η ισόρροπη επαφή του παιδιού και με τους δυο γονείς του (λ.χ., το παιδί θα πρέπει να θεωρεί, πλέον, δικό του, και το σπίτι του ενός γονιού, και το σπίτι του άλλου), αφετέρου η κοινή ευθύνη, η συναπόφαση και η συνεργασία μεταξύ των γονιών για τα ζητήματα που αφορούν το παιδί.

3) Ορισμός δικαστηρίων διαιτησίας οικογενειακών σχέσεων. Κατά την πρότασή μας, τα δικαστήρια αυτά θα αποτελούνται από έναν πρωτοδίκη, έναν εισαγγελέα και μια γραμματέα, και θα συνεδριάζουν χωρίς δημοσιότητα. Εκεί θα άγονται και θα συζητούνται τα ζητήματα διαφωνιών μεταξύ των γονέων σε ζητήματα επιμέλειας του παιδιού, και θα επιλύονται με ταχείες διαδικασίες. Τέτοια ζητήματα μπορεί να είναι, λ.χ., διαφορές για την διαμονή του παιδιού, για το σχολείο όπου θα φοιτήσει, η αμοιβαία επιβάρυνση των γονέων για τα έξοδά του και εν γένει την διατροφή του, κ.τ.λ. Το δικαστήριο θα κρατάει αρχείο των υποθέσεων που άγονται ενώπιόν του, των αποφάσεων που θα λαμβάνονται, και της εφαρμογής τους. Την εφαρμογή τους θα επιβλέπει εισαγγελέας.

4) Δυνατότητα μετάπτωσης σε σύστημα μονογονεϊκής επιμέλειας, ιδίως στην περίπτωση που προκύψει ότι ο ένας από τους δύο γονείς συμπεριφέρεται, στο πλαίσιο της κοινής επιμέλειας, καταχρηστικά, ή εις βάρος του άλλου γονέα ή των συμφερόντων του παιδιού. Τέτοια περίπτωση θα τεκμαίρεται ιδίως στην περίπτωση που ο ένας γονέας αποδεδειγμένα προσπαθεί να αποξενώσει το παιδί από τον άλλον, ή στην περίπτωση που ο ένας γονέας αποδεδειγμένα αδιαφορεί για το παιδί του. Στην περίπτωση της μετάπτωσης σε σύστημα μονογονεϊκής επιμέλειας, θα προβλέπεται και σύστημα ικανοποιητικής και επαρκούς επικοινωνίας του γονέα που δεν θα έχει την επιμέλεια, καθώς και παροχής πληροφοριών.

5) Ορισμός δικαστηρίων διαφορών επιμέλειας, στο οποίο θα ανάγονται οι σοβαρότερες διαφορές για την άσκηση της επιμέλειας, και ιδίως αυτές για την αφαίρεσή της από τον ένα από τους δυο γονείς, ή και από τους δύο, ή μεταβολής του καθεστώτος της επιμέλειας που έχει καθοριστεί με προηγούμενη απόφαση. Το δικαστήριο αυτό θα πρέπει να είναι τριμελές, και θα συγκροτείται υποχρεωτικά από δικαστές και των δύο φύλων. Θα συνεδριάζει με γρήγορη και εύκαμπτη διαδικασία, παρουσία εισαγγελέα, ο οποίος θα προετοιμάζει τον φάκελο της υπόθεσης, με βάση αυτεπάγγελτη έρευνα και τις προτάσεις των διαδίκων, και θα υποβάλει πρόταση. Ως πρότυπο θα ληφθεί μάλλον η διαδικασία της εκουσίας δικαιοδοσίας και όχι της αντιδικίας. Το ίδιο δικαστήριο θα επιλαμβάνεται ζητημάτων επείγουσας περίστασης, ενώ ο Εισαγγελέας του Δικαστηρίου θα μπορεί να λαμβάνει προσωρινά μέτρα (σημερινό άρθρο 1532 παρ. 3 Α.Κ.), με δυνατότητα προσφυγής στον Πρόεδρο. Οι συνεδριάσεις του δικαστηρίου θα είναι δημόσιες, εκτός εάν, μετά από αίτηση των διαδίκων, ή του εισαγγελέα, ή αυτεπαγγέλτως, διαπιστωθεί ότι υπάρχει ειδικά προστατευόμενο συμφέρον για την συνεδρίαση κεκλεισμένων των θυρών. Το δικαστήριο θα λαμβάνει υπόψη του κάθε πρόσφορο στοιχείο και, μεταξύ άλλων, υποχρεωτικά, πλην των ισχυρισμών που διατυπώνουν και των αποδείξεων που προσκομίζουν οι διάδικοι, το αρχείο των υποθέσεων του διαιτητικού δικαστηρίου, εφόσον αφορά το συγκεκριμένο παιδί, γνωμοδοτήσεις, πραγματογνωμοσύνες, καθώς την υποχρεωτική επικοινωνία του με το παιδί. Το δικαστήριο θα μπορεί να εξετάζει, να καθοδηγεί και να συμβουλεύει τους γονείς, τους ασκούντες την επιμέλεια και τους λοιπούς διαδίκους.

Στην ενώπιον του δικαστηρίου αυτού διαδικασία θα μπορούν να παρίστανται, ως παρατηρητές, καθώς και με δικαστικό πληρεξούσιο δικηγόρο, ως παρεμβαίνοντες, οργανώσεις και σύλλογοι ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και να υποβάλλουν γνωμοδοτήσεις και στοιχεία.

Ανάλογα με την απόφασή του για την επιμέλεια του παιδιού, ήτοι για την διατήρηση του καθεστώτος κοινής επιμέλειας, της ανάθεσης της επιμέλειας στον ένα από τους δυο γονείς, κατ’ αποκλεισμό του άλλου, της ανάθεσης σε τρίτον, ή σε ίδρυμα, κατ’ αποκλεισμό και των δύο γονέων, το δικαστήριο θα ρυθμίζει, υποχρεωτικά, και κατά την κρίση του και τις προτάσεις των διαδίκων, τα ζητήματα της επικοινωνίας του παιδιού με τον γονέα ή τους γονείς που δεν θα έχουν την επιμέλεια, καθώς και της οικονομικής συμμετοχής των γονέων στα έξοδα επιμέλειας του παιδιού («διατροφή»).

Για τις παραπάνω αποφάσεις του, το δικαστήριο θα λαμβάνει υπόψη του την γνώμη του παιδιού, και θα υποχρεώνεται να αιτιολογεί ειδικά τυχόν απόκλιση της απόφασής του από την γνώμη και τις επιθυμίες του παιδιού. Η εκτέλεση των αποφάσεων του παιδιού επιβλέπεται από τον εισαγγελέα του δικαστηρίου. Θα προβλέπεται δυνατότητα έφεσης και αναίρεσης κατά των αποφάσεων του δικαστηρίου διαφορών επιμέλειας, με διαδικασία ανάλογη με εκείνη που ακολουθείται πρωτοδίκως.

Ε. Συμπέρασμα

Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι, για την αντιμετώπιση της σημερινής κρίσης των οικογενειακών σχέσεων, είτε εντός γάμου, είτε εκτός, είτε μετά την διάλυση του γάμου ή της γαμήλιας συμβίωσης, πρέπει να συλληφθεί και να δημιουργηθεί ένα νέο σύστημα, στο οποίο θα έχουν αφομοιωθεί δημιουργικά οι προβληματισμοί που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα, και μέσω του οποίου ο νομοθέτης και ο δικαστής θα καλείται να απαγκιστρωθεί από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος.

Η Ελλάδα πέρασε, πρόσφατα, έναν ισχυρότατο κλονισμό του θεσμού του γάμου, ο οποίος υπήρξε, κατά πολύ, απότοκος της μεταβολής του οικογενειακού δικαίου, η οποία υπαγορεύτηκε κατά μεγάλο μέρος από αιτήματα φεμινιστικών και γυναικείων οργανώσεων, υπό το σύνθημα της «ισότητας» μεταξύ των φύλων.

Η εμπειρία μας δείχνει ότι, το σύστημα που εγκαθιδρύθηκε, είναι άνισο εις βάρος του πατέρα, και προκαλεί, όπως εκτέθηκε, κρίση του γάμου, δίνοντας υπερβολικά προνομιούχα θέση στην γυναίκα, διαταράσσοντας κρίσιμα τις ενδοοικογενειακές ισορροπίες, δίνοντας πλεονεκτήματα στην χωρισμένη γυναίκα, απέναντι στην παντρεμένη (αποκλειστικότητα στην σχέση της με το παιδί, οικονομικά πλεονεκτήματα) και ενθαρρύνοντάς την, κατ’ αυτόν τον τρόπο, στην ρήξη των σχέσεων με τον πατέρα, στην διάλυση του γάμου, στην αποξένωση του παιδιού από τον πατέρα και του πατέρα από το παιδί του, και στην στρεβλή ανάπτυξη μιας ολόκληρης γενιάς παιδιών χωρισμένων γονέων.

Η ανισορροπία του συστήματος αυτού επιδεινώθηκε από την δικαστηριακή του πρακτική, αφού οι δικαστές, γυναίκες ως επί το πλείστον, το ερμήνευσαν και το εφάρμοσαν παρά το γράμμα και το πνεύμα του νόμου, ως παρέχον a priori όλα τα δικαιώματα στην μητέρα, και κανένα δικαίωμα στον πατέρα.

Οι θεσμοί που προτείνουμε είναι ρηξικέλευθοι, αλλά μελετημένοι, και πιστεύουμε ότι θα λειτουργήσουν, για την αποκατάσταση της αναγκαίας ισορροπίας στην οικογένεια, και στην διασφάλιση της ισόρροπης ανάπτυξης του παιδιού και της διατήρησης των σχέσεων με τους δυο γονείς και μετά τον χωρισμό των τελευταίων, και βέβαια στην αποτροπή των δεινών που, ως πατέρες έχοντες δεινή εμπειρία των σχετικών προβλημάτων, ζούμε και υποφέρουμε καθημερινά.

Ο ΣΥ.Γ.Α.Π.Α. γνωρίζει, βεβαίως, ότι δεν είναι ο μόνος φορέας που ενδιαφέρεται και έχει γνώμη για τα ζητήματα αυτά. Καταθέτει, συνεπώς, την πρότασή του, και είναι πρόθυμος να την συζητήσει με όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς, μεταξύ των οποίων θα πρέπει να βρίσκονται και οι ίδιοι οι δικαστικοί, οι οποίοι πρέπει να κληθούν να λάβουν θέση, με τις συνδικαλιστικές τους οργανώσεις.

Αν τίθεται επί τάπητος το ζήτημα μιας οικογενειακής μεταρρύθμισης, οι επιμέρους θεσμοί και ρυθμίσεις, βεβαίως, θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο επεξεργασίας από επιτροπή, η οποία, αφού θα διαμορφώσει, στην βάση της συναίνεσης και της αποφασιστικότητας, το πνεύμα της μεταρρύθμισης και τον πυρήνα των θεσμών που θα την υπηρετήσουν, θα προχωρήσει στην νομοτεχνική επεξεργασία των επί μέρους ρυθμίσεων, μέχρι την παραμικρότερη λεπτομέρειά τους.

Ο ΣΥ.Γ.Α.Π.Α. ΔΗΛΩΝΕΙ ΑΠΟ ΤΩΡΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΚΑΘΕ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ, ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΣΕ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΟΜΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ, και προσφέρεται να επεξεργαστεί ειδική πρόταση ρυθμίσεων, διαθέτοντας το ειδικευμένο επιστημονικό του προσωπικό, και ορίζοντας εισηγητές από τα μέλη του, για την συμμετοχή σε κάθε επιτροπή που θα συγκροτηθεί σχετικά, καθώς και να συνεργαστεί με κάθε αρμόδιο ή ενδιαφερόμενο φορέα, για την υποβολή της καλύτερης πρότασης για την αντιμετώπιση των παραπάνω ζητημάτων.

Οκτώβριος του 2007

Για τον ΣΥ.Γ.Α.Π.Α.

Ο Εισηγητής

Κωνσταντίνος Δεμερτζής

Ο Πρόεδρος

Νίκος Σπιτάλας