Κωστής Δεμερτζής
Δικηγόρος Αθηνών
Ευχαριστώ, κ. Πρόεδρε
Κυρίες και κύριοι, αισθάνομαι βαθειά την τιμή της σημερινής παρουσίας σας, και σας ευχαριστώ.
Ευχαριστώ τον Καθηγητή μου κ. Κώστα Μπέη, ιδρυτή θεσμών φιλοξενίας, ανάπτυξης, ανταλλαγής, συζήτησης, επεξεργασίας και προώθησης ιδεών, όπως το Κέντρο Δικανικών Μελετών, για τον ενθουσιασμό με τον οποίο δέχτηκε την συζήτηση των προτάσεων που αναπτύσσονται παρακάτω, στον ζεστό αυτό χώρο.
----------------
Όταν πρότεινα στον κ. Μπέη την σημερινή παρουσίαση, του δήλωσα και τον σκοπό της.
Είχε, ήδη, δημιουργηθεί, και ήδη υπήρχε στην σφαίρα των ιδεών, μια πρόταση αναμόρφωσης του Οικογενειακού Δικαίου.
Αυτή, έπρεπε να τεθεί προς συζήτηση.
Γνωρίζοντας το πνευματικό κλίμα του Κέντρου Δικανικών Μελετών, ήθελα να θέσω την πρότασή μου στην βάσανο μιας δημόσιας συζήτησης, υπό την φιλόξενη σκέπη του.
Σκοπός μου ήταν να ξαναδουλέψω, πρώτα εγώ, την εισήγησή μου – αυτή που έχετε στα χέρια σας είναι πολύ πιο δουλεμένη από αυτήν που υπήρχε στις αρχές Οκτωβρίου, όταν συμφωνήσαμε την παρούσα παρουσίαση.
Κυρίως, όμως, να την ρίξω να κολυμπήσει στα βαθιά νερά της δημόσιας κριτικής.
Να έχω την γνώμη σας, την κριτική σας, την αμφιβολία σας ή την ενθάρρυνσή σας, την πολεμική σας ή την συμπαράστασή σας.
----------------------------------
Η οικονομία της εκδήλωσης με οδήγησε να σας προτείνω, σήμερα, τρία κείμενα.
Τα δύο – με μια μικρή εισαγωγή – είναι τυπωμένα, στο τεύχος που έχετε στα χέρια σας.
Πρόκειται για την Εισήγηση και την Πρόταση.
Το τρίτο, είναι η Παρουσίαση που θα σας εκφωνήσω.
Ένας, τρόπον τινά, Πρόλογος, στα τυπωμένα δύο κείμενα.
-----------------------
Τα θέματα του οικογενειακού δικαίου είναι από τα πλέον ακανθώδη, ευαίσθητα και πολυποίκιλα στις εκδηλώσεις τους.
Υπάρχουν, στα ζητήματα αυτά, τόσες γνώμες, όσες και εμπειρίες, όσες και έρευνες, όσες και σκέψεις και απόψεις.
Σήμερα, ωστόσο, θα πρέπει να γίνει σαφής μια αλήθεια: το Οικογενειακό μας δίκαιο χρειάζεται μια αναμόρφωση εκτεταμένη, συστηματική και ριζική.
Τέτοια αναμόρφωση είχε γίνει από τις αρχές της δεκαετίας του 80 και μετά, στην κατεύθυνση, αφενός της αποκατάστασης της ισότητας της γυναίκας στον γάμο, αφετέρου του «εκσυγχρονισμού».
«Του εκσυγχρονισμού», νοουμένου όχι τόσο ως εισαγωγής νέων θεσμών, αλλά, και κυρίως:
- Ως κατάργησης απαρχαιωμένων θεσμών και
- Ως εκκοσμίκευσης του οικογενειακού δικαίου, με τον οιονεί «χωρισμό» των πνευματικών ζητημάτων από τα νομικά.
Το αποτέλεσμα ήταν μια φιλελευθεροποίηση, μια περιστολή, ως ένα σημείο, της ρυθμιστικής παρέμβασης της πολιτείας στην οικογένεια.
--------------------------
Σήμερα, οι ανάγκες έχουν αλλάξει ριζικά.
Με τα δικά μου κριτήρια, θα σας έχω πείσει γι’ αυτό που θέλω να σας πω, αν σας έχω πειστικά παρουσιάσει ότι, σήμερα, δεν αρκούν μεμονωμένες και αποσπασματικές επί μέρους «τροποποιήσεις» στο οικογενειακό μας δίκαιο.
Χρειάζεται ένα νέο, συγκροτημένο, μελετημένο, συνεκτικό και ορθά «τοποθετημένο» στην σύγχρονη κοινωνική, δικαστική και οικογενειακή πραγματικότητα, νομοθέτημα, το οποίο θα ενταχθεί αρμονικά στο όλο σύστημα του ουσιαστικού και δικονομικού μας δικαίου.
Σήμερα, το ζήτημα τίθεται ξανά στην επικαιρότητα:
o Στο Υπουργείο Δικαιοσύνης λειτουργούν νομοπαρασκευαστικές επιτροπές, με αντικείμενο ακριβώς αυτά τα ζητήματα: η Επιτροπή για την γονική μέριμνα είναι η συγγενέστερη στα ζητήματα που αναπτύσσονται παρακάτω. Αλλά, μια τροποποίηση του οικογενειακού δικαίου εμπλέκεται στα πεδία πολύ περισσοτέρων της μιας επιτροπών. Δηλαδή, αν οι επιτροπές αυτές δουλέψουν ανεξάρτητα η μια από την άλλη, η αποσπασματικότητα των προτάσεών τους θα πρέπει να θεωρηθεί πολύ πιθανή. Από προφορικές πληροφορίες γνωρίζουμε ότι, στον τομέα της γονικής μέριμνας, αναζητούνται λύσεις για την από κοινού μέριμνα ή για την δυνατότητα αποτελεσματικής λειτουργίας του θεσμού της επικοινωνίας.
o Στην κοινωνία, αναπτύσσονται ρεύματα, οργανώσεις, κινήσεις, εκδηλώσεις, για την αλλαγή του οικογενειακού δικαίου. Θα αναφερθώ παρακάτω σ’ αυτά.
o Όμως, ούτε η Πολιτεία, ούτε η Κοινωνία υποκαθιστούν την αυτοτέλεια μιας Επιστημονικής Έρευνας του ζητήματος. Ποτέ οι επιτροπές δεν αποτέλεσαν πρόσφορο χώρο ανάπτυξης της επιστήμης. Αντίθετα, η επιστημονική συζήτηση, αποτελεί μια εύλογη προϋπόθεση της αποτελεσματικότητας των προσπαθειών όλων των παραπάνω εμπλεκομένων.
Η παρουσίαση ενός νομοθετήματος, και της εισηγητικής του έκθεσης, στο πλαίσιο αυτό, έχει αξία «παραδειγματική»: παρουσιάζεται τόσο ένα δοκιμαστικό μοντέλο του τι μπορεί να γίνει, ώστε ο καθένας να κάνει τις νοητικές του δοκιμές και να εξαγάγει τα συμπεράσματά του, όσο και ένα «Παράδειγμα» ενός συστήματος – υπό την επιστημολογική έννοια του «Παραδείγματος», που πρότεινε ο Thomas Κuhn.
-----------------------
Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να σας παρουσιάσω τον χώρο των οργανώσεων κινημάτων για τα δικαιώματα του πατέρα.
Έναν χώρο γόνιμο, ενδιαφέροντα, εκδηλωτικό και δηλωτικό πολλών σκληρών αληθειών, αλλά και παρεξηγημένο στον δικαστηριακό χώρο.
Η σημερινή συγκυρία στον χώρο του οικογενειακού δικαίου είναι διεθνής.
Έτσι, οργανώσεις τέτοιες έχουν «ξεφυτρώσει», τρόπον τινά, ως κοινωνικά κινήματα, παγκόσμια.
Θα μπορούσα να αναφέρω τέτοιες οργανώσεις:
- Στην Γερμανία, οργανώσεις όπως: πατέρας – παιδί (Kind – Vater), δικαιώματα του πατέρα (maennerrat), μπαμπάς (pappa), παιδιά του χωρισμού (Trennungskinder), Πατέρες του χωρισμού (trennungsvaeter), πατέρες για τα παιδιά (vaeterfuerkinder), κραυγή απόγνωσης πατεράδων (vaeternotruf), πατρική μέριμνα (vaetersorgen), που εκφράζονται μέσα από έναν τεράστιο αριθμό ιστοσελίδων.
- Στην Τσεχία, το Justicni Kanal – ο Δίαυλος της Δικαιοσύνης.
- Στην Ελβετία, οργανώσεις όπως «πατέρες – Ελβετία» (Vaeter – Schweitz), «παιδιά χωρίς δικαιώματα» (Kinder ohne Rechte), μπαμπά – βοήθεια (Papa – help) κ.τ.λ.
- Στην Αυστρία, οργανώσεις όπως το φόρουμ των πατεράδων (Vaterforum), ο «διάλογος για τα παιδιά» (Dialog fuer Kinder), κ.τ.λ.
- Στη Μεγάλη Βρετανία, οργανώσεις όπως: «Και τα βρέφη χρειάζονται πατέρα» (Even Toddlers Need Fathers), «Διαμαρτυρόμενοι Πατέρες» (Parents4 protest), «Πατέρες για δικαιοσύνη» (Fathers-4-justice), Πατρική μέριμνα (Fathercare), «μπαμπάδες στον αέρα» (dads on the air), πατέρες Ηνωμένου Βασιλείου (UK Fathers), Διαζύγιο σε άμεση διασύνδεση (divorce online) κ.τ.λ.
- Στην Ιρλανδία, το «σπίτι των μπαμπάδων» (dads-house), το «αμήν» (amen), η «οικογένεια – άντρας» (family – men).
- Στο Βέλγιο, σειρά τίτλων, μεταξύ των γαλλόφωνων επιλέγω την «πατρική ισότητα» (egalite parentale), την «οι μπαμπάδες» (les papas), τον διαλογισμό για την οικογένεια (meditation familiale) κ.τ.λ.
- Στην Γαλλία, πάμπολλες οργανώσεις όπως: «σημερινοί πατεράδες» (peres d’ aujourd’hui) κ.τ.λ.
- Στην Ισπανία, οργανώσεις όπως ο Χωρισμένος Κόσμος (el mundo separado), βοήθεια στις χωρισμένες οικογένειες (ayuda familias separadas)
- Στην Ιταλία οι χωρισμένοι μπαμπάδες (Papaseparati)
- Στην Τουρκία, οργανώσεις όπως η baba olmak και η babalar grubu.
- Ουγγαρία, Σκανδιναυικές χώρες, Πορτογαλία, δηλώνουν το παρόν με πάμπολλες οργανώσεις, και γενικά, όλη η Ευρώπη παρουσιάζει έναν αναβρασμό στο ζήτημα αυτό.
- Επέκεινα του Ατλαντικού, ο Ίδρυμα Ίσης Δικαιοσύνης (Equal Justice Foundation), ο Οργανισμός Επαγρύπνισης για την Πατρική Αποξένωση (Parental Alienation Awareness Organization), η οργάνωση ενάντια στην Εχθρική και Επιθετική Γονεϊκότητα (Hostile Aggressive Parenting).
------------------------------
Με μια πρώτη ματιά βλέπουμε ότι η κατάσταση στις δύο όχθες του Ατλαντικού είναι διαφορετική.
Στην Ευρώπη, τα ζητήματα της ισότητας, της δικαιοσύνης, δηλαδή του ίδιου του συστήματος, τίθενται με μεγαλύτερη οξύτητα, με πιο αποσπασματικό τρόπο, με μεγαλύτερη ποικιλία προτάσεων, που εγγίζει, μερικές φορές, το χάος.
Στην Αμερική έχουνε ένα πιο προηγμένο σύστημα διαχείρισης των επιπτώσεων του χωρισμού των γονέων, και τα ζητήματα που τους απασχολούν είναι, κυρίως, αυτά της εφαρμογής.
---------------------
Στην Ελλάδα, ο χώρος αντιπροσωπεύθηκε εξαρχής από τον Σύλλογο για την Ανδρική και Πατρική Αξιοπρέπεια (ΣΥΓΑΠΑ).
Ίσως θ’ άξιζε κανείς να μπει στην ιστοσελίδα του Συλλόγου αυτού, και να δει το «σήμα» του, τρόπον τινά: δυο χνάρια από παιδικά πόδια, τα οποία προστατεύονται, γύρω – γύρω, από μια καρδιά, η οποία σχηματίζεται σταδιακά, όπως την βλέπεις, και με τον λογότυπο: «μπαμπά, σ’ αγαπώ».
Δημιουργημένος από τον Καθηγητή της Αρχιτεκτονικής του Τοπίου στα ΤΕΙ Καβάλας κ. Νίκο Σπιτάλα, ο ΣΥΓΑΠΑ, αυτή τη στιγμή, είναι, όχι μόνον ο αρχαιότερος, αλλά και ο πιο συγκροτημένος, ο πολυπληθέστερος σύλλογος, με την πλουσιότερη δράση και την μεγαλύτερη πρόσβαση στα Μ.Μ.Ε. – αυτός, τρόπον τινά, που εισήγαγε την Ελλάδα στον χώρο των κινημάτων αυτών, και τον χώρο των κινημάτων αυτών στην Ελλάδα.
...............................................................................
Στο παραπάνω πλαίσιο, η «συνεισφορά της εμπειρίας των χωρισμένων πατέρων», όπως προτείνεται εδώ, δεν μπορεί να συνίσταται στην αποδοχή του συνόλου των θέσεων που αναπτύχθηκαν στον χώρο – κάτι που δεν θα ήταν ούτε λογικά δυνατό, αφού οι θέσεις αυτές δεν συμβιβάζονται πάντοτε μεταξύ τους – ούτε καν στην απόπειρα συμβιβασμού τους, στην υιοθέτηση απόψεων που προβλήθηκαν κατά καιρούς, στα Μ.Μ.Ε. ή με άλλο τρόπο.
Ο νομικός, όμως, ο δικηγόρος, ο δικαστής, ο εισαγγελέας, ο θεωρητικός, οφείλει:
- να αφουγκραστεί τον απέραντο πόνο που αναδύεται από τις αμέτρητες περιπτώσεις πατέρων που χάσαν τα παιδιά τους,
- να προβληματιστεί πάνω στην εκτεταμένη και έντονη αίσθηση της αδικίας που διακατέχει αυτούς τους ανθρώπους,
- να αποδεχθεί την ανάγκη μιας ριζικής αλλαγής του Οικογενειακού δικαίου, και
- να αντιληφθεί να αξιολογήσει και να αξιοποιήσει αυτόν τον πλούτο των ιδεών που έχουν ακουστεί και διατυπωθεί κατά καιρούς.
-------------------------------
Είναι κρίσιμο, συνεπώς, να διευκρινιστεί στο σημείο αυτό ότι η Εισήγηση που αναπτύσσεται τοποθετείται στην βάση της ΑΠΟΔΟΧΗΣ της δικαιοσύνης, των λειτουργών της, του συστήματος δικαίου, και των βασικών κανόνων και ΚΩΔΙΚΩΝ της λειτουργίας της.
Χωρίς αυτή την βασική αποδοχή, δεν μπορείς να ανοίξεις ΔΙΑΛΟΓΟ με τον δικαιοδοτικό χώρο.
Προσωπικά, αν δεν πρέσβευα αυτή την βασική αποδοχή, δεν θα λειτουργούσα την Θέμιδα από την θέση του δικηγόρου, θα έκανα άλλη δουλειά.
Οι κανόνες, οι κώδικες, η συγκρότηση του δικαιοδοτικού σώματος, στην βάση τους, δεν αμφισβητούνται.
Οι αδυναμίες του Συστήματος είναι γνωστές, το ίδιο και οι δυνάμεις του, αλλά και η επίγνωση ότι, όπως είναι, το δικαιοδοτικό μας σώμα συνιστά έναν ακρογωνιαίο λίθο της κοινωνίας και του πολιτεύματός μας, από τον οποίο έχουμε προσδοκίες και απαιτήσεις.
Αν πρέπει εδώ να καταθέσω μια προσωπική άποψη, στον χώρο του οικογενειακού δικαίου συναντάμε δείγματα των καλυτέρων δικαστικών αποφάσεων, όπως και δείγματα των χειροτέρων. Έχω δώσει για δημοσίευση, με κριτικές παρατηρήσεις δείγματα και από τις δύο κατηγορίες αποφάσεων στην ΔΙΚΗ, και έχουν δημοσιευτεί.
Συνεπώς, αναφέρομαι, προς αποφυγήν περιττών επαναλήψεων.
------------------------------------
Η εμπειρική πραγματικότητα που συνεισφέρει η εμπειρία του χώρου αυτού, με αριθμούς, έχει ως εξής:
Τα 50% των γάμων των Ελλήνων καταλήγουν σε διαζύγιο.
Από αυτά τα διαζύγια, το 92% τα ζητούν οι γυναίκες.
Στα 99,6% των διαφορών επιμέλειας τέκνων, η επιμέλεια αποδίδεται στην μητέρα.
Από τα παιδιά των χωρισμένων γονιών, περίπου 1.000.000 εμφανίζουν συμπτώματα του Συνδρόμου Γονικής Αποξένωσης – το γνωστό Parental Alienation Syndrome (PAS).
Γύρω στα 50% των οικογενειακών διαφορών για παιδιά, διατυπώνονται, σε ένα στάδιο, κατηγορίες για σεξουαλική παρενόχληση του παιδιού από τον γονέα – στο μεγαλύτερό τους ποσοστό ασύστατες και κατασκευασμένες (χωρίς να λείπουν και πραγματικές τέτοιες περιπτώσεις).
Σε ανησυχητικά ποσοστά αυξάνονται οι περιπτώσεις κατάθλιψης μεταξύ των πατέρων και των παιδιών, εγκλημάτων μέσα στην οικογένεια, στρεφομένων κυρίως κατά της μητέρας ή και κατά του παιδιού, όπως και αυτοκτονιών πατέρων.
Τα στοιχεία που παρατέθηκαν προέρχονται από τον ΣΥΓΑΠΑ.
Βεβαίως, επιδέχονται περαιτέρω έλεγχο, έρευνα και επαλήθευση, ίσως και σε Ακαδημαϊκό επίπεδο.
Σε κάθε περίπτωση η ίδια η κινητικότητα και η δυναμική του χώρου των χωρισμένων πατέρων, όπως εκτέθηκε, μας δίνει την δυνατότητα να θεωρήσουμε τα στοιχεία αυτά και τους αριθμούς αντιπροσωπευτικά της κατάστασης.
--------------------------
Πρόδηλα, όμως, τα στοιχεία αυτά δεν συνδέονται μεταξύ τους με απλή παράθεση.
Δημιουργούνται μεταξύ τους σχέσεις αιτίου και αιτιατού. Λ.χ., το ότι τα δικαστήρια αποδίδουν στα 99% των περιπτώσεων την επιμέλεια στην γυναίκα, είναι ΑΙΤΙΟ, σε σχέση με το ότι τα 92% των υποθέσεων διαζυγίων κινούνται με πρωτοβουλία της γυναίκας.
Στο παραπάνω πλαίσιο, τρεις είναι οι βασικές προτάσεις της εισήγησής μου.
Η πρώτη πρόταση της Εισήγησης:
Ο θεσμός της «επιμέλειας», όπως έχει εξελιχθεί στην νομική πράξη, στηρίζεται στην συστηματική αρχή του «όλα ή τίποτα», και έχει ως οιονεί αναγκαία συνέπεια την στέρηση του ενός γονιού από το παιδί, και του παιδιού από τον γονιό.
Στην επιτροπή που δουλέψαμε τις προτάσεις μας, υπήρξε πρόταση να καταργηθεί ο όρος της «επιμέλειας», και να αντικατασταθεί με κάποιον άλλον, όπως «φροντίδα».
Προσωπικά, δεν συμφώνησα σε μια τέτοια πρόταση.
Ο θεσμός της «επιμέλειας του προσώπου», ως «λειτουργικού δικαιώματος», που επάγεται υποχρεώσεις και ευθύνες για τον γονιό, και λειτουργεί υπέρ του τέκνου, είναι ένας θεσμός λειτουργικός, οικείος στον δικαστή, στον δικηγόρο, στον επιστήμονα, και πρόσφορος για το καλύτερο – όπως και για το χειρότερο.
Το πρόβλημα, στην ελληνική δικαστική πράξη, έγκειται στην καθολική επικράτηση της μονογονεϊκής επιμέλειας.
Μονογονεϊκή επιμέλεια σημαίνει ότι, στο χωρισμένο ζευγάρι γονιών, όλη η εξουσία και η ευθύνη για σειρά ζητημάτων του παιδιού, όπως του τόπου κατοικίας, της φροντίδας του σώματος, της εκπαίδευσης, της διατροφής, της υγείας, δηλαδή για ΟΛΑ, δίδεται στον ένα από τους δύο γονείς, και στον άλλο ΤΙΠΟΤΑ.
Ο άλλος, ο γονιός του ΤΙΠΟΤΑ, έχει «χλωμά» δικαιώματα, όπως της επικοινωνίας – της οποίας η εφαρμογή είναι άκρως προβληματική, στην πράξη – και της αναζήτησης πληροφοριών – όπου οι περισσότεροι χωρισμένοι δεν γνωρίζουν καν ότι έχουν τέτοιο δικαίωμα.
Ο μη έχων την επιμέλεια, βεβαίως, έχει μια υποχρέωση, αυτήν της καταβολής διατροφής, και συχνά στην πράξη η έντονη αντίδραση του γονιού που πρέπει να πληρώσει διατροφή είναι ότι υποχρεώνεται ΝΑ ΠΛΗΡΩΝΕΙ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΩΝΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΑΛΛΟΣ.
------------------------------
Τι άλλο είναι η πάγια Νομολογιακή άποψη ότι η φροντίδα στην ανατροφή των παιδιών είναι αποτιμητή σε χρήμα;
Μεγάλο ποσοστό πατεράδων, θα αναλάμβαναν ευχαρίστως να παράσχουν αυτοί την φροντίδα στην ανατροφή των παιδιών, και να πληρώνουν οι μητέρες τον μισθό γι’ αυτή την εργασία τους.
Πέραν, όμως, αυτού, ο χωρισμένος πατέρας τρέφει μόνιμη καχυποψία ότι η μητέρα αναλίσκει για προσωπικές της ανάγκες τα χρήματα που εισπράττει για το παιδί του.
------------------------------
Η επικράτηση της αρχής του «όλα ή τίποτα» στην ελληνική δικαστηριακή πράξη δεν στηρίζεται στον αστικό κώδικα, ο οποίος ρητά, στο άρθρο 1513 παρ. 1 εδ. τελευταίο, αναφέρεται ρητά σε δυνατότητα «κατανομής της άσκησης της γονικής μέριμνας».
Είναι μια «λύση ευκολίας», που στηρίζεται στην πεποίθηση του δικαστή – συχνά και του δικαζόμενου – ότι, με δεδομένη την διάσταση, την αντιδικία, την διαφορά των απόψεων, το αναπτυσσόμενο μίσος, που οδήγησαν δυο γονείς στην διακοπή της συμβίωσής τους, και τις συναφείς οικονομικές διαφορές που ανακύπτουν, για την διαμοίραση της κοινής περιουσίας, τα «αποκτήματα» και την διατροφή, είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη κάθε προσπάθεια να «τα βρουν» οι δυο γονείς στην ανατροφή των παιδιών τους.
Συνεπώς, η μονογονεϊκή επιμέλεια έχει επικρατήσει ως η απλούστερη λύση, η πιο εύκολη.
---------------------------
Και η πιο άδικη, θα συμπλήρωνα.
Προφανή μειονεκτήματα της πρακτικής της μονογονεϊκής επιμέλειας, είναι τα παρακάτω:
- Στερείται το παιδί τον ένα γονιό του, και όσα αυτός μπορεί να του προσφέρει. Αδικείται το παιδί.
- Στερείται ο ένας γονιός το παιδί του, και όσα το παιδί του μπορεί να του προσφέρει. Αδικείται ο γονιός.
- Η μονογονεϊκή επιμέλεια αποτελεί αντικείμενο διεκδίκησης, πίκρας, αντιδικίας. Λόγο αποξένωσης, εκδίκησης και μίσους. Αδικούνται όλοι.
---------------------------
Η ανάπτυξη του συνδρόμου της γονικής αποξένωσης – Parental Alienation Syndrome – γνωστότερο ως PAS – είναι, πλέον, ο κανόνας που πρέπει να περιμένουμε από την εφαρμογή του συστήματος της μονογονεϊκής επιμέλειας.
Ως σύνδρομο γονικής αποξένωσης ορίζεται στην διεθνή σχετική βιβλιογραφία η αυτοδύναμη κατάσταση η οποία δημιουργείται στο παιδί, με αποτέλεσμα την αποξένωσή του τον ένα γονιό, η οποία συνοδεύεται, συνήθως, με σκαιά συμπεριφορά, άρνηση συνάντησης, άρνηση επικοινωνίας, αδιαφορία ή και μίσος γι’ αυτόν, καθώς και για όλο το περιβάλλον του.
Το PAS έχει αναγνωριστεί επίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ειδικότερα, το 2002, σε μια Διεθνή Διάσκεψη, η κυρία Mary BANOTTI (διαμεσολαβήτρια για τις διεθνείς απαγωγές παιδιών), γράφει στην έκθεσή της, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V ότι: αυτό το φαινόμενο αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ως πρόβλημα των παιδιών στα οποία δεν επιτρέπεται η πρόσβαση στον ένα ή στον άλλο γονέα. Ο γονέας που έχει την επιμέλεια φροντίζει να αποξενώσει τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια από τα παιδιά του και αυτή η πρακτική είναι δυστυχώς πολύ συνηθισμένη και έχει καταστροφικές συνέπειες για το παιδί. Είναι σημαντικό οι δικαστικές αρχές και οι κοινωνικοί λειτουργοί που αναλαμβάνουν παιδιά σε αυτή την κατάσταση να γνωρίζουν ότι υπάρχουν τέτοιες συμπεριφορές και δεν πρέπει να κάνουν διακρίσεις κατά τη λήψη αποφάσεων σχετικά με την πρόσβαση και τα δικαιώματα επίσκεψης.
--------------------
Μια διευκρίνιση στο σημείο αυτό: μπορεί, για τον νομικό, η επιμέλεια να είναι ένα «λειτουργικό δικαίωμα», επαγόμενο δικαιώματα και ευθύνες, και ασκούμενο για το συμφέρον του τέκνου.
Δεν είναι πάντοτε έτσι και για τον δικαζόμενο γονιό.
Ο γονιός είναι πολύ εύκολο να συγχίσει το «λειτουργικό δικαίωμα» με την «εξουσία απόλυτη και κατά παντός» πάνω στο παιδί.
Χαρακτηριστική περίπτωση η μητέρα που δήλωνε, στον παιδικό σταθμό: «Έχω ένα διαμέρισμα 104 τ.μ., ένα αυτοκίνητο μάρκας SUBARU και μια κόρη 2,5 ετών».
Ούτε είναι πάντοτε έτσι για το παιδί.
Το παιδί δεν ξέρει από «λειτουργικά δικαιώματα και τέτοια».
Για το παιδί σημασία έχει ποιος γονιός έχει την εξουσία να λαμβάνει τις αποφάσεις που το αφορούν.
Για τον λόγο αυτό, το «σύνδρομο γονικής αποξένωσης» σχετίζεται με το «σύνδρομο της Στοκχόλμης»: το θύμα καταπίεσης αναπτύσσει αισθήματα συμπάθειας προς τον καταπιεστή του, εφόσον ο τελευταίος έχει την εξουσία πάνω του.
Η ονομασία προέρχεται από τη γνωστή υπόθεση μιας αποτυχημένης ληστείας Τράπεζας, στην Στοκχόλμη, όπου οι ληστές είχαν κρατήσει ομήρους. Οι όμηροι, στο πλαίσιο της ομηρίας τους, όχι μόνον ανέπτυξαν δεσμό συμπαθείας με τους απαγωγείς τους, αλλά και, μετά την απελευθέρωσή τους, προσήλθαν ως μάρτυρες υπεράσπισης των ληστών.
Στην χωρισμένη οικογένεια σημαίνει ότι το παιδί αναπτύσσει αισθήματα συμπάθειας και αλληλεγγύης με τον γονιό που έχει την εξουσία πάνω του, ακόμα κι αν ο τελευταίος το κακοποιεί, το κακομεταχειρίζεται, και το αποξενώνει από τον άλλο γονιό.
Για την ιστορία σημειώνω ότι, η σημερινή συζήτηση για το PAS, που αφορά και τα δυο φύλα, παλιά φερόταν ως συζήτηση για το «σύμπλεγμα της Μήδειας», αφού θεωρείτο ότι η γυναίκα, εκδικούμενη τον άντρα που την εγκατέλειψε για άλλη γυναίκα, τον αποξενώνει από αυτόν, καταστρέφει τον δεσμό του με το παιδί, ακόμα και το παιδί το ίδιο.
Σήμερα, η περί Μήδειας συζήτηση έχει υποχωρήσει, για τον εξής λόγο: στην Αμερική, όπου αναπτύχθηκε και η σχετική συζήτηση, παρατηρήθηκε ότι:
- Όταν η μητέρα παίρνει το παιδί, το αποξενώνει από τον πατέρα.
- Όταν ο πατέρας παίρνει το παιδί, το αποξενώνει από την μητέρα.
Δικαιοσύνην μάθετε οι ενοικούντες επί της γής…
--------------------------------
Τα κοινά χαρακτηριστικά μιας αποξενωτικής τακτικής (με αποξενώνουσα την μητέρα – ceteris paribus όταν στην θέση της είναι ο πατέρας) είναι τα ακόλουθα:
α) Η μητέρα εμποδίζει όλες τις προσπάθειες του πατέρα να επικοινωνήσει με την ίδια ή με τα παιδιά, παρά τα λεγόμενα της ότι δεν εμποδίζει την επικοινωνία με τα παιδιά.
β) Τα παιδιά αρχίζουν ξαφνικά να βρίσκουν δικαιολογίες για να μην βλέπουν τον πατέρα. Μπορούν να πουν ακόμα ότι δεν θέλουν και τα δώρα του. Τα δώρα που θα στείλει ο πατέρας μπορεί να αγνοηθούν ή μπορούν ακόμη και να επιστραφούν – με την απόδειξη επιστροφής υπογεγραμμένη από το παιδί.
γ) Αν και τα παιδιά υποθετικά τον πατέρα δεν θέλουν να βλέπουν, ξαφνικά θα σταματήσουν να θέλουν να βλέπουν και καθένα που συνδέεται με αυτόν, όπως τους στενούς του συγγενείς και φίλους. Θα σταματήσουν ακόμη και να μιλάνε στους γείτονες και σε πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος του πατέρα. Η μητέρα θα σταματήσει επίσης κάθε επαφή με οποιονδήποτε συνδέεται με τον πατέρα, ενώ θα υποστηρίζει ότι δεν συμμερίζεται την συμπεριφορά των παιδιών.
δ) Η μητέρα πάει στο σχολείο, στο φροντιστήριο, στο γυμναστήριο και σε οποιαδήποτε άλλο μέρος τα παιδιά επισκέπτονται τακτικά και ενημερώνει τους αρμόδιους (αναληθώς) ότι δεν πρέπει ο πατέρας να έρθει σε επικοινωνία με τα παιδιά στους χώρους αυτούς.
ε) Ο πατέρας διαπιστώνει ότι και πρόσωπα του περιβάλλοντος της μητέρας παύουν κάθε επαφή μαζί του.
----------------------
Σε κάθε περίπτωση, σήμερα η πρόκληση PAS θεωρείται ΣΟΒΑΡΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, της κατηγορίας της ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ.
Αντίθετα με ό,τι πιστευόταν παλαιότερα, το PAS, εφόσον δημιουργηθεί, δεν θεραπεύεται από μόνο του, δηλαδή το παιδί, μεγαλώνοντας, ΠΟΤΕ, ΠΙΑ, ΔΕΝ ΣΥΝΑΠΤΕΙ ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΓΟΝΙΟ – ΘΥΜΑ, από τον οποίο έχει αποξενωθεί.
Το PAS, όταν δεν προλαμβάνεται, αντιμετωπίζεται κατασταλτικά, με ψυχοθεραπεία καταρχάς, κατά την οποία θα διαγνωστεί και η μορφή του.
Η Αμερικάνικη πείρα, όμως, δείχνει ότι, και στην ψυχοθεραπεία παρεμβαίνει ο αποξενώνων γονιός, και την αχρηστεύει.
Συνιστώνται, στην περίπτωση αυτή, δικαστικά ή άλλα μέτρα, τα οποία μπορεί να φτάσουν μέχρι και την απομάκρυνση του παιδιού από τον γονέα που του έχει προκαλέσει το εν λόγω σύνδρομο.
------------------------
Σε ένα γενικότερο επίπεδο, στο προτεινόμενο σχέδιο, η αρχή του «όλα ή τίποτα», στην προτεινόμενη εισήγηση, διασπάται από την θέσπιση ρητής προστασίας των οικογενειακών σχέσεων.
Πρόκειται για γενικότερης σημασίας πρόταση, κατά την οποία ορίζονται οι οικογενειακές σχέσεις, και θεσπίζεται ρητά προστασία τους, ανάλογη με εκείνην των άρθρων 57 – 59 Α.Κ., την προστασία της προσωπικότητας.
Γνωρίζω ότι, ερμηνευτικά, οι οικογενειακές σχέσεις μπορούν να υπαχθούν άμεσα στην προστασία των άρθρων 57 – 59 Α.Κ.
Αλλά είναι χρήσιμο να θεσπιστεί, ως εισαγωγική έννοια στο οικογενειακό δίκαιο, και ως βασικότερη όλων, η έννοια της οικογενειακής σχέσης, και η ρητή νομοθετική της προστασία, με διάταξη ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΗ εκείνη των άρθρων 57 – 59 Α.Κ.
Στο προτεινόμενο σύστημα ρυθμίσεων, η ρητή προστασία της γενικότερης οικογενειακής σχέσης έχει έναν επιπλέον σκοπό: διευρύνει τον κύκλο των ενδιαφερομένων για το παιδί, και ενισχύει τον κοινωνικό έλεγχο σε καταστάσεις οι οποίες τείνουν να εκπέσουν σε καθεστώς πλήρους ιδιωτείας.
Τούτο, γιατί ένας ευρύτερος κύκλος προσώπων νομιμοποιούνται να διεκδικήσουν προστασία της οικογενειακής τους σχέσης με το παιδί, με βάση την προτεινόμενη ρύθμιση.
---------------------
Η βασική πρόταση για την κατάργηση της αρχής του «ΌΛΑ Ή ΤΙΠΟΤΑ» συνίσταται στην αντικατάσταση της οιονεί αυτόματης εφαρμογής, σε περίπτωση διάστασης, της μονογονεϊκής επιμέλειας, με την νομικά δεσμευτική εφαρμογή της «κοινής εν διαστάσει επιμέλειας».
Αυτό σημαίνει ότι, οι γονείς μπορεί, πια, να μην θέλουν να μείνουν μαζί. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το παιδί δεν θα έχει και τους δύο, γονείς του, εξίσου υπεύθυνους για την «επιμέλεια του προσώπου του».
Επομένως, διασπώντας την αρχή της μίας κατοικίας, το παιδί θα έχει δυο κατοικίες: την πατρική, και την μητρική του κατοικία. Ιδίως όταν οι γονείς μένουν στην ίδια πόλη. Και εκτός αν οι γονείς συμφωνήσουν αλλιώς.
Στην επιτροπή συζητήθηκε το μοντέλο της «εναλλασσόμενης κατοικίας» που θα προτεινόταν.
Προτάθηκε και αλλαγή της κατοικίας σε μεγάλα διαστήματα, λ.χ. κάθε τρία χρόνια. Τέτοια ρύθμιση, όμως, θα είχε όλα τα μειονεκτήματα της μονογονεϊκής επιμέλειας, και επιπλέον το πρόβλημα ότι, κάθε τρία χρόνια, θα αναστατώνονταν δυο σπίτια – και το παιδί.
Συνεπώς, η κατανομή της κατοικίας, στο πλαίσιο της κοινής επιμέλειας, θα πρέπει να γίνει σε μικροκλίμακα: κατανομή της διαμονής του παιδιού μέσα στην εβδομάδα, το πολύ στον μήνα.
Τα υπόλοιπα, είναι ζήτημα συμφωνιών και ρυθμίσεων.
---------------------------
Από την Βουλή μας είχαν ειδοποιήσει ότι τους απασχολούσε ιδιαίτερα το ζήτημα πώς θα ρυθμίσουν με πιο αποτελεσματικό τρόπο τον θεσμό της επικοινωνίας του γονιού που δεν διαμένει με το παιδί του.
Αναφέρομαι στην προτεινόμενη ρύθμιση: η τήρηση της επικοινωνίας, θεωρείται ένας τρόπος μετριασμού της αρχής του «όλα ή τίποτα», και για τον λόγο αυτό τον αναφέρω εδώ.
Προτείνεται έμμεση εκτέλεση.
Σε ακραίες καταστάσεις αποξένωσης και άρνησης, ιδίως για μεγαλύτερα παιδιά, προτείνεται μέχρι και η διακοπή της διατροφής, κάτι που οπωσδήποτε αναμένεται να δώσει αντικίνητρο στον αποξενώνοντα γονιό, αλλά και ένα αίσθημα υπευθυνότητας στον έφηβο, ο οποίος καταφρονεί χωρίς καμία συνέπεια τον ένα από τους δύο γονείς του.
---------------------
Η δεύτερη πρόταση: η υφιστάμενη ανισότητα στην νομική και δικαστική αντιμετώπιση των διαφορών επιμέλειας μεταξύ των γονέων (αίτιο), οδηγεί την οικογένεια σε ανισορροπία και στην ανάπτυξη κρίσιμης παθολογίας και, εν τέλει, και στην διάλυσή της (αποτέλεσμα).
Συστηματικά, θα λέγαμε ότι η ανισότητα εκδηλώνεται σε δύο τομείς: στις «προσωπικές σχέσεις» και στις «οικονομικές σχέσεις» των χωρισμένων γονέων, όσον αφορά τα παιδιά τους.
-------------------
Η ανισότητα στις «προσωπικές σχέσεις» αναφέρεται στην πιθανότητα, μετά την διάλυση της συμβιωτικής σχέσης των γονέων, να περιέλθει το παιδί στην «επιμέλεια» του ενός ή του άλλου γονιού.
Μια πιθανότητα 99% υπέρ της μητέρας σημαίνει ότι, πρακτικά με βεβαιότητα, το παιδί, μετά από τον ενδεχόμενο χωρισμό των γονιών του θα περιέλθει «κατά πλήρες επιμελείας δικαίωμα» στην μητέρα του.
Η πρακτική αυτή βεβαιότητα δημιουργεί, αναμφισβήτητα, μια ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ των γονέων έναντι του νόμου, και έναντι των δικαστηρίων.
Και μάλιστα, μια ανισότητα εξαιτίας του φύλου τους.
Δεν είναι αντικείμενό μου να επισημάνω τις συνταγματικές και διεθνούς δικαίου διατάξεις που παραβιάζονται με την άνιση αυτή αντιμετώπιση των γονέων.
Με ενδιαφέρουν οι πρακτικές συνέπειες, ΜΕΣΑ στην οικογένεια.
Στην σύλληψη, την έννοια, στην λειτουργία της οικογένειας.
Ειδικότερα:
- Ενόσω διαρκεί η συμβιωτική σχέση των γονιών, ο πατέρας είναι άνισος απέναντι στην μητέρα. Διότι η πατρική του σχέση προς το παιδί εξαρτάται απόλυτα από την καλή θέληση της μητέρας. Η μητέρα μπορεί να τον αποβάλει, ανά πάσα στιγμή, από την οικογένεια, και να σχηματίσει μια νέα οικογένεια, αποτελούμενη από το παιδί και την ίδια, μαζί με τους συγγενείς της που αυτή θα επιλέξει. Ο πατέρας, συνεπώς, και ΚΑΘΕ πατέρας, νομικά, είναι πατέρας υπό αίρεσιν. Η ευχέρεια της μητέρας να τον αποβάλει από τον πατρικό του ρόλο, δηλαδή να του επιβάλει μια capitis deminutio με μονομερή δικαστική ενέργειά της (κατάθεση αγωγής ή ασφαλιστικών μέτρων) καταλήγει σε μείωση του πατρικού ρόλου και της σημασίας του, μέσα στην οικογένεια, και ενόσω αυτή λειτουργεί. Ο πατέρας δεν μπορεί να «διαπραγματευτεί», ή διαπραγματεύεται από αποδυναμωμένη θέση, την σχέση του με το παιδί, την διαπαιδαγώγηση του παιδιού, τις εκπαιδευτικές του αντιλήψεις, τον σωφρονισμό του παιδιού, την αγάπη του παιδιού, την επαφή με το παιδί, την εικόνα του απέναντι στο παιδί. Όλα αυτά, ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ.
- Η δυνατότητα, εξάλλου, της μητέρας, ανά πάσα στιγμή, να αποβάλει τον πατέρα, και να παραμείνει μόνη της, σε αποκλειστική σχέση εξουσίας και «κατοχής» του παιδιού της, αποτελεί ένα ΚΙΝΗΤΡΟ για την διάλυση του γάμου. Ένα κίνητρο όπως όλα τα κίνητρα, ένα κίνητρο ανάμεσα σε άλλα. Ιδίως εάν ο πατέρας του παιδιού εκληφθεί ως ανταγωνιστής της μητέρας στην αγάπη του, και η σχέση πατέρα – μητέρας δεν είναι η καλύτερη ή η λειτουργικότερη, τότε ο γάμος είναι καταδικασμένος.
Καμία κοινωνία δεν μπορεί, συνεπώς, να παραβιάζει τις βασικές αρχές της και ισορροπίες, όπως, εδώ, την βασική και θεμελιώδη στις δημοκρατικές κοινωνίες αρχή της ισότητας,, χωρίς κυρώσεις.
Καθιερώνοντας την ανισότητα, το σύστημα οικογενειακού δικαίου, διασαλεύει κρίσιμα τις ενδοοικογενειακές ισορροπίες, και οδηγεί τις οικογένειες σε διάλυση.
----------------------------
Σε σχέση με το ακανθώδες ζήτημα: γιατί τα ελληνικά δικαστήρια δίνουν σε ποσοστό 99% το παιδί στην μητέρα, κι όχι στον πατέρα, η προσωπική μου απάντηση είναι ότι αυτό οφείλεται στην ανάπτυξη ενός λανθάνοντος μείζονος συλλογισμού, ο οποίος υπεισέρχεται ως «πάγια ερμηνεία» της αόριστης νομικής έννοιας του «συμφέροντος του τέκνου».
Ο μείζων συλλογισμός αυτός έχει την εξής μορφή: το συμφέρον του ανηλίκου τέκνου είναι να δίδεται στην μητέρα του.
Μια τέτοια, πρόταση στηρίζεται σε ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ.
Σήμερα, εκτός από τον θηλασμό, ο πατέρας μπορεί να αναλάβει απέναντι στο παιδί του όλους τους ρόλους και λειτουργίες που μπορεί και η μητέρα. Κοινωνικά, η μητέρα εργάζεται, όπως και ο πατέρας. Το παιδί μπορεί να αναπτύξει πρώιμο δεσμό, τόσο με τον ένα, όσο και με τον άλλο γονιό του.
Συνεπώς, κανενός παιδιού, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας, το «συμφέρον» δεν είναι, ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΑΦΗΡΗΜΕΝΑ, να παραδοθεί τυφλοίς όμμασι στην μητέρα του.
------------------
Στην Εισήγηση, το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται με την ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ της υπερβολικά αόριστης έννοιας του «συμφέροντος του τέκνου».
Η εξειδίκευση επιχειρείται με μια σειρά απτά, συγκεκριμένα, μετρήσιμα κριτήρια, χωρίς να αφαιρείται από τον δικαστή ένα εύλογο περιθώριο εκτίμησης της κατάστασης.
Στο σχέδιο προτείνεται, καταρχάς κοινή εν διαστάσει επιμέλεια, η οποία ΜΕΤΑΠΙΠΤΕΙ σε μονογονεϊκή επιμέλεια, όταν διαπιστώνεται ειδικά από το δικαστήριο ότι η κοινή εν διαστάσει επιμέλεια, στην συγκεκριμένη οικογένεια, δεν μπορεί να εφαρμοστεί.
Περιπτώσεις μετάπτωσης σε καθεστώς μονογονεϊκής επιμέλειας ορίζονται ειδικά, στο σχέδιο, ως εξής:
1) Κατ’ εξακολούθηση υπαίτια παραβίαση των αποφάσεων του οικογενειακού διαιτητικού δικαστηρίου από τον ένα γονέα.
2) Έλλειψη συνεργασιμότητας του ενός γονέα με τον άλλο για τα ζητήματα της κοινής επιμέλειας.
3) Απόπειρα, ενέργειες ή προσπάθειες του ενός γονέα να αποξενώσει το παιδί από τον άλλον, να του δημιουργήσει αισθήματα μίσους, καταφρόνησης ή αποξένωσης προς τον άλλον, ή να του στερεί την επαφή με τον άλλον.
4) Αποδεδειγμένη κατ’ εξακολούθηση αδιαφορία για το παιδί και την άσκηση των δικαιωμάτων και καθηκόντων της κοινής εν διαστάσει επιμέλειας.
5) Μονομερείς επιλογές, ενέργειες ή πράξεις οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο την ψυχοσωματική υγεία ή την ομαλή ψυχοσωματική ανάπτυξη του παιδιού.
6) Έκθεση του παιδιού σε επικίνδυνο περιβάλλον, σε πράξεις, ενέργειες ή επιδράσεις βλαβερές ή επικίνδυνες για την ψυχοσωματική υγεία και ανάπτυξή του.
7) Καταχρηστική άσκηση των δικαιωμάτων της επιμέλειας. Κατάχρηση υπάρχει ιδίως όταν ο ένας γονιός πρόδηλα ασκεί τα δικαιώματα της επιμέλειας όχι προς το συμφέρον του παιδιού, αλλά για να αποσπάσει ο ίδιος παράνομο όφελος ή για να εκδικηθεί ή να βλάψει τον άλλον γονέα ή τρίτον.
8) Κατάχρηση μπορεί να γίνει και στις δικονομικές δυνατότητες που απορρέουν από την επιμέλεια, όπως η συστηματική καταχρηστική κατάθεση πρόδηλα αβάσιμων ενδίκων βοηθημάτων (στρεψοδικία), προδήλως ψευδή καταμήνυση του άλλου γονέα ή η προσφυγή σε ψευδομάρτυρες ή σε πλαστά, κατασκευασμένα ή ψευδή στοιχεία εναντίον του άλλου γονέα.
Στην περίπτωση που η υπόθεση θα φτάσει εκεί, καθιερώνονται τέσσερα κριτήρια:
1) Η γνώμη του παιδιού, με ειδικότερες διακρίσεις.
2) Κριτήρια προτίμησης ενός γονιού: η επιμέλεια ανατίθεται κατά προτίμηση στον γονέα, ο οποίος αποδεδειγμένα έχει συμμορφωθεί προς τις αποφάσεις του διαιτητικού δικαστηρίου, έχει επιδείξει συνεργασιμότητα με τον άλλο γονέα, με τον συμπαραστάτη επιμέλειας και με το διαιτητικό δικαστήριο στα ζητήματα της κοινής εν διαστάσει επιμέλειας,
3) Κριτήρια αποκλεισμού ενός γονιού: Η επιμέλεια δεν ανατίθεται στον γονέα ο οποίος αποδεδειγμένα έχει δυστροπήσει στην εφαρμογή των αποφάσεων του διαιτητικού δικαστηρίου, έχει αδιαφορήσει για το παιδί του και τα ζητήματα της επιμέλειας, έχει προσπαθήσει να αποξενώσει το παιδί από τον άλλο γονέα ή να του δημιουργήσει αισθήματα μίσους, καταφρόνησης ή αποξένωσης, έχει παρεμποδίσει τον άλλο γονέα στην άσκηση των δικαιωμάτων της επιμέλειας ή της επικοινωνίας του, έχει επιδείξει εξακολουθητική δυστροπία στα ζητήματα της συνεργασίας με τον άλλο γονέα ή με τον συμπαραστάτη επιμέλειας του παιδιού για τις αναγκαίες κοινές αποφάσεις σχετικά με τα ζητήματα της επιμέλειας, έχει προβεί σε μονομερείς επιλογές που έχουν θέσει σε κίνδυνο την ψυχοσωματική υγεία ή ανάπτυξη του παιδιού, έχει εκθέσει το παιδί σε επικίνδυνα περιβάλλοντα ή πρόσωπα ή ενέργειες, και γενικά έχει ασκήσει καταχρηστικά τα δικαιώματα της επιμέλειας.
4) Και μια κατοχύρωση της ισότητας των φύλων σε επίπεδο κοινού νόμου: Η ηλικία και το φύλο του παιδιού και του γονέα δεν αποτελούν νόμιμα κριτήρια για την προτίμηση του ενός γονέα έναντι του άλλου στην ανάθεση της μονογονεϊκής επιμέλειας.
-------------------
Στα παραπάνω κριτήρια συνοψίζεται, κατά πολύ, η βασική αντίληψη που εμπνέει την όλη Εισήγηση.
Προσωπικά, δεν έχω καμία αμφιβολία ότι, εάν ο Έλληνας δικαστής δικάσει με έναν τέτοιο νόμο, μεγάλο μέρος των ενεστώτων προβλημάτων θα εκλείψουν.
Όμως, αυτό που κυρίως σκοπείται είναι κάτι άλλο: η εκπαίδευση των δικαζομένων σε νέες αρχές, και η διάχυση στην κοινωνία νέων κανόνων συμπεριφοράς.
Εάν η συνεργασιμότητα οριστεί ως πλεονέκτημα απέναντι στον άλλον, και η έλλειψη συνεργασιμότητας, η δημιουργία αποξένωσης προς τον άλλο, η αδιαφορία, η έκθεση του παιδιού σε κίνδυνο, ως μειονεκτήματα, δίνουμε σαφές μήνυμα στον δικαζόμενο και στην κοινωνία, ποιες συμπεριφορές να αποφεύγει, και ποιες να επιδιώκει.
Και εδώ επισημαίνω την προτεινόμενη ρύθμιση με βάση την οποία, στην κατάχρηση των δικονομικών δυνατοτήτων, συναρτώνται δυσμενείς ουσιαστικές συνέπειες.
Κάτι που η Νομολογία δεν θέλησε να δεχτεί σχετικά με την εφαρμογή του άρθρου 116 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, εδώ εισάγεται για να ενθαρρύνει την συνεργασία των γονέων για τις ανάγκες της κοινής εν διαστάσει επιμέλειας.
----------------------
Στα περιουσιακά ζητήματα, και ιδίως στην διατροφή των παιδιών, θα είμαι πιο συνοπτικός.
Ο θεσμός της διατροφής, όπως εφαρμόζεται σήμερα, μπορεί να σημαίνει ότι η μητέρα θα αποσπά από τον πατέρα του παιδιού της χωρισμένη, περισσότερα απ’ όσα του αποσπούσε διαρκούσης της εγγάμου συμβιώσεως.
Το κύριο μέτρο που προτείνεται εδώ, είναι η δυνατότητα αυτού που δίνει την διατροφή, να ζητήσει λογοδοσία.
Δίνονται τα λεφτά στο παιδί;
Ή σε προσωπικές ανάγκες του έχοντος την επιμέλεια γονιού;
Αυτός που λαμβάνει την διατροφή, συνεπώς, θα υποχρεούται να παρέχει λογοδοσία, κατά το άρθρο 303 Α.Κ., δηλαδή: λογαριασμό, αντιπαράθεση εσόδων και εξόδων, αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης, επισύναψη δικαιολογητικών.
Πιστεύω ότι, και χωρίς την πρόβλεψη ειδικής διάταξης στο κεφάλαιο περί διατροφής, το άρθρο 303 Α.Κ. θα μπορούσε να εφαρμοστεί, ούτως ή άλλως, στις περιπτώσεις διατροφής παιδιού, που δίνεται από τον ένα γονιό στον άλλον.
Πλην όμως, επειδή η διάταξη του άρθρου 303 Α.Κ. είναι αρκετά γενική, ενώ επί διατροφής θα μπορούσαν να διευκρινιστούν ειδικά ζητήματα, όπως της νομιμοποίησης, κ.τ.λ.
Εξάλλου, προσωπικά δεν γνωρίζω περίπτωση εφαρμογής του άρθρου 303 Α.Κ. στις διατροφές, ενώ, εάν φανταστείτε την – εντονότατη, πολλές φορές – αντιδικία για το ύψος της διατροφής, να μετατίθεται στα αποτελέσματα μιας λογοδοσίας, θα αντιληφθείτε ότι όλη η ποιότητα των σχετικών δικών – και αποφάσεων – θα αλλάξει ριζικά: από το υποθετικό, θα έχουμε μεταβεί στο πραγματικό, και από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο.
----------------------------
Η τρίτη πρόταση της Εισήγησής μου έγκειται στον εντοπισμό της αντιδικίας ως ενός φαύλου κύκλου του οικογενειακού δικαίου, ο οποίος πρέπει να διασπαστεί.
Το αστικό δίκαιο, και η πολιτική δικονομία, ως δίκαιο των ιδιωτικών διαφορών, αναπτύσσεται γύρω από δύο κύριους άξονες:
(i) Την ιδιωτική πρωτοβουλία,
(ii) Την διαφορά, δηλαδή την αντιδικία.
Αυτό είναι – με ελάχιστες ειδικές ρυθμίσεις – το δίκαιο το οποίο εφαρμόζεται στην πράξη του οικογενειακού δικαίου.
Όμως, ένα δίκαιο της ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΔΙΚΙΑΣ, ταιριαστό καταρχάς σε διαφορές νομής, κυριότητας, κληρονομικές, εργολαβικών συμβάσεων, δανείων, προσβολών της προσωπικότητας, αδικαιολογήτου πλουτισμού, υποχρέωσης περιουσιακής και μη αποζημίωσης και, κυρίως, ΑΔΙΚΟΠΡΑΞΙΩΝ, δεν επεκτείνεται, χωρίς σοβαρές συνέπειες, στις – ολωσδιόλου διαφορετικής φύσεως – ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ και, ακόμα περισσότερο, στις υποθέσεις που αφορούν την ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ.
------------------------
Εδώ, η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΕΩΣ παρατήρηση είναι η εξής: συνιστούν τα ζητήματα – οι και οι διαφωνίες – σχετικά με την ανατροφή του παιδιού «ιδιωτική διαφορά»;
Πριν επιχειρήσουμε μιαν απάντηση, θα ρωτήσουμε: ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΔΙΑΦΟΡΑ; Ποιες είναι οι συνέπειες; Τι άλλο θα μπορούσε να είναι;
Η απάντηση είναι η εξής: το σύστημα της «ιδιωτικής διαφοράς» είναι ένα δικαιακό ΔΟΓΜΑ. Δηλαδή, στην όλη του δομή, περιέχει πολλές προτάσεις που γίνονται δεκτές, αλλά δεν επαληθεύονται.
--------------------
Είναι φανερό ότι, η συζήτηση αυτή, αναπτύσσεται σε επίπεδο δικαιικού δόγματος.
Στο ποινικό δίκαιο, ο Καθηγητής κ. Νικόλαος Ανδρουλάκης, έχει τονίσει επαρκώς, στα κείμενά του, την έννοια του Ποινικού Δόγματος.
Στο αστικό δίκαιο, η ανάλογη έννοια, του Αστικού Δόγματος, αν και τονίζεται λιγότερο, είναι εξίσου υπαρκτή.
Ένα «δόγμα» δεν συμπίπτει με ένα αξιωματικό σύστημα, μια γεωμετρία. Στο δόγμα – αντίθετα με ό,τι σε ένα αξιωματικό σύστημα – οι αναπόδεικτες προτάσεις δεν είναι οι ελάχιστες δυνατές, δεν απαντώνται μόνον στην αρχή, αντιθέτως: μπορούν να απαντηθούν και στην αρχή, όπως και στο τέλος, οι προτάσεις είναι περισσότερο αξιακής φύσεως, παρά λογικής. Ομοίως, αξιακής φύσεως, παρά λογικής, είναι και η συνοχή του δόγματος.
Οι επί μέρους προτάσεις του δόγματος δεν συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις λογικής συνεπαγωγής, αλλά αξιακής συμβατότητας.
------------------------
Στο σημείο αυτό, θα διατυπώσω μια πρόταση: ένα ΔΟΓΜΑ είναι μια ΥΠΟΘΕΣΗ, η οποία τείνει να δημιουργεί ΤΟΥΣ ΌΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΗΣ ΤΗΣ.
Ένα δόγμα, είναι μια πραγματικότητα, που εισέρχεται σε μια πραγματικότητα. Λόγω της μη λογικής φύσης του, αλλάζει την πραγματικότητα, την αλλοιώνει, την προσαρμόζει.
Με αυτόν τον τρόπο, το δόγμα της ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ, εισερχόμενο στην πραγματικότητα της ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ, την αλλοιώνει.
Για παράδειγμα, έρχεται μια κυρία σε έναν δικηγόρο. Θέλει να διώξει τον άντρα της από το σπίτι. Διαφορές, οικονομικής φύσεως. Και συζυγική αποξένωση. Θα ακούσει τις εξής προτάσεις:
- Θα πούμε ότι σε δέρνει.
- Μα δεν με δέρνει!!!
- Θα πούμε ότι σε βρίζει.
- Μα δεν με βρίζει!!!
- Θα πούμε ότι μεθάει.
- Μα δεν μεθάει!!!
- Θα πούμε ότι γυρνάει με γυναίκες.
- Μα δεν γυρνάει!!!
- Και πώς θα τον βγάλουμε από το σπίτι;
Ο διάλογος αυτός επαναλαμβάνεται εκατοντάδες φορές σε εκατοντάδες δικηγορικά γραφεία. Το πού θα οδηγηθεί η ΚΑΘΕ υπόθεση, εξαρτάται από το επίπεδο των δύο μερών – του δικηγόρου και του διαδίκου. Είναι δικηγόροι, που μπορεί να μην κάνουνε αυτές τις ερωτήσεις. Είναι διάδικοι, που δεν δέχονται να πούνε ψέματα. Αυτό εξαρτάται από το ΕΠΙΠΕΔΟ του δικηγόρου, το ΕΠΙΠΕΔΟ του διαδίκου.
Όμως, τα ΖΗΤΗΜΑΤΑ που τίθενται στον παραπάνω διάλογο, δεν τίθενται από τον δικηγόρο – ούτε από τον διάδικο.
Τίθενται από το σύστημα, δηλαδή το ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΔΙΚΙΑΣ.
Κι αν δεν το δει έτσι ο δικηγόρος – κι αν δεν το δει ο διάδικος – θα το δει ο αντίδικός του – κι ο συνάδελφος που θα αναλάβει τον τελευταίο.
----------------------
Η αντιδικία, συνεπώς, είναι ένα αξιακό σύστημα, το οποίο τείνει να επαληθεύεται στην πράξη, επειδή ΑΝΑΠΑΡΑΓΕΤΑΙ.
Ο άνθρωπος της νομικής πράξης, ο δικηγόρος, όπως και ο δικαστής, ο εισαγγελέας, ο διάδικος, βρίσκονται μπροστά στα ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ που θέτει ένα σύστημα.
Και το ΕΡΩΤΗΜΑ, θα επισημάνω, από φιλοσοφική άποψη, εμπεριέχει, άλλως: ΥΠΟΒΑΛΛΕΙ την απάντησή του.
Μάχαιραν έδωσες, μάχαιραν θα λάβεις: η αντιδικία θα δημιουργήσει αντιδικία, ο ψευδομάρτυρας ψευδομάρτυρα, η απάτη απάτη, η πίκρα πίκρα και, το χειρότερο, όλα αυτά εγγράφονται στην ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, αναπαράγονται σε ΚΕΙΜΕΝΑ, κείμενα δικογράφων, κείμενα ενόρκων βεβαιώσεων, κείμενα ενόρκων εξετάσεων, πρακτικά δικαστηρίων και, εν τέλει, δικαστικές αποφάσεις, αλλά όχι μόνον: και δημοσιεύματα εφημερίδων, και άλλα, και άλλα.
----------------------------
Και όλα αυτά, δεν θα μείνουν καν στον δικαστηριακό περίβολο.
Η πυρκαγιά επεκτείνεται από τα δικαστήρια, πρώτα, στο σπίτι των διαδίκων. Ο γονιός που έχει στο σπίτι του το παιδί, θα του δείξει τα δικόγραφα του αντιδίκου γονιού, και το ανήλικο θα πει στον τελευταίο: «δεν θέλω να σε δω, γιατί κατηγορείς την μαμά μου».
Και ούτε καν η αντιδικία θα παραμείνει στην ιδιωτική σφαίρα. Η δίκη είναι, ήδη, ένα δημόσιο γεγονός.
Όπου συμμετέχει και ο Τύπος, αφού σε μια κατηγορία εφημερίδων θα διοχετευθούν δικόγραφα του επιτιθεμένου διαδίκου, (σχεδόν) ΠΑΝΤΟΤΕ από τον διάδικο – αυτό είναι κοινό μυστικό – αλλά με τρόπο που να είναι οι πάντες καλυμμένοι. Ο διάδικος, αρνείται ότι το διοχέτευσε αυτός στην εφημερίδα. Η εφημερίδα τον καλύπτει: το δικόγραφο προκύπτει από το «δικαστικό ρεπορτάζ». Η εφημερίδα καλύπτεται: «δεν υιοθετεί» τις θέσεις του δικογράφου, απλώς το δημοσιεύει. Ο δημοσιογράφος δεν αποκαλύπτει τις πηγές του, κι έτσι καλύπτεται ο ίδιος.
----------------------------
Για τον λόγο αυτό, στην Εισήγησή μου, δεν φειδωλεύτηκα στην έκταση των δομικών μεταρρυθμίσεων, προκειμένου να αναδυθεί, μέσα από το σύστημα της αντιδικίας, ένα ΣΥΣΤΗΜΑ που να ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ αυτό καθ’ εαυτό, και να ΠΡΟΒΑΛΕΙ προς τα έξω διαφορετικές αρχές, και ιδίως:
1) Τα ουσιαστικά κριτήρια της συζήτησης των υποθέσεων δεν είναι αυτά της αντιδικίας. Είναι, από πολλές απόψεις, τα αντίθετά τους.
2) Τονίζεται ο δημόσιος χαρακτήρας του λειτουργήματος της ανατροφής των παιδιών.
3) Διατάσσονται οι βασικές δικονομικές αρχές, με βάση μια σειρά: αρχή της συναίνεσης, επικουρικώς αρχή της διαιτησίας και, επικουρικώς στην τελευταία, αρχή της αντιδικίας.
Ειδικότερα:
1) Στα ουσιαστικά κριτήρια της κρίσης έχω ήδη αναφερθεί. Τέτοια είναι τα κριτήρια της απόδοσης του παιδιού στον ένα γονιό. Αν η υπόθεση φτάσει σε φάση μετάπτωσης σε μονογονεϊκή επιμέλεια, σε ΠΛΕΟΝΕΚΤΙΚΗ ΘΕΣΗ θα βρεθεί ο γονιός που έχει φανεί πιο ΣΥΝΑΙΝΕΤΙΚΟΣ, πιο ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΜΟΣ στα ζητήματα της κοινής εν διαστάσει επιμελείας. Αντίθετα, ο ΑΝΤΙΔΙΚΩΝ, βρίσκεται σε μειονεκτική θέση. Αν τα κριτήρια αυτά υιοθετηθούν από τον νομοθέτη, και ο δικαστής εκπαιδεύσει τον διάδικο σ’ αυτά, τότε πρέπει να περιμένουμε ριζική ανατροπή του συστήματος αντιδικίας, στην κατηγορία αυτή των υποθέσεων.
2) Το δημόσιο ενδιαφέρον για την υπόθεση τονίζεται με την υποχρεωτική συμμετοχή του Εισαγγελέα σε όλα τα σχετικά δικαστήρια, την εισαγωγή του θεσμού του συμπαραστάτη επιμέλειας, την διεύρυνση του κύκλου των προσώπων που μπορούν να φέρουν μια υπόθεση στο οικογενειακό δικαστήριο, το τονισμένο στοιχείο εκουσίας δικαιοδοσίας και αυτεπάγγελτης ενέργειας του δικαστηρίου.
Ειδικά αναβαθμίζεται ο ρόλος του Εισαγγελέα. Ο Εισαγγελέας κρατάει αρχείο των υποθέσεων, δέχεται αιτήσεις, εκδίδει διατάξεις, εισάγει υποθέσεις στο δικαστήριο, σχηματίζει δικογραφία και την υποβάλει στο δικαστήριο, συμμετέχει στην διαδικασία, υποβάλει πρόταση. Έτσι, μεταξύ άλλων, δεν έχουν οι διάδικοι σημαντικές δυνατότητες να εκμεταλλευτούν τις αδυναμίες της άλλης πλευράς, να συγκροτήσουν φακέλους εικονικής πραγματικότητας, γεγονός που, σήμερα, οξύνει την αντιδικία.
3) Από άποψη βασικών δικονομικών αρχών:
(i) η αρχή της συναίνεσης, τονίζεται με την επικουρικότητα της όλης ανάμιξης της δικαιοσύνης σε σχέση με την δυνατότητα των διαδίκων να ρυθμίσουν συναινετικά τις διαφορές τους. Επισημαίνω, σε επίπεδο πρακτικών ρυθμίσεων, την πρόταση μεταρρύθμισης του άρθρου 1441, που αφορά το συναινετικό διαζύγιο. Η σκέψη είναι ότι, δυο γονείς που θα συναινέσουν και για το συναινετικό διαζύγιο, θα συναινέσουν και για τα ζητήματα της κοινής εν διαστάσει επιμέλειας. Το συμφωνητικό που θα συνταχθεί, λοιπόν – και το οποίο ήδη ζητείται – θα πρέπει να περιλαμβάνει και συμφωνία επί όλων των σχετικών ζητημάτων, δηλαδή την επιμέλεια του προσώπου των παιδιών, την κατοικία τους, κ.τ.λ.. Αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει σήμερα, το εν λόγω συμφωνητικό, εφόσον ο δικαστής το κρίνει σύμφωνο με την δημόσια τάξη, περιλαμβάνεται ολόκληρο στην απόφαση, και αποκτά εκτελεστότητα, κατά τους κανόνες της δικονομίας.
(ii) Την αρχή της διαιτησίας, η οποία τονίζεται με την ενίσχυση του διαιτητικού χαρακτήρα του πρωτοβάθμιου – μονομελούς, με σύμπραξη εισαγγελέα – δικαστηρίου. Στις διαιτητικές διαδικασίες, οι συνεδριάσεις, ΕΦΟΣΟΝ ΣΥΝΑΙΝΕΣΟΥΝ ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΟΙ, μπορούν να μην είναι δημόσιες. Επισημαίνω μια κρίσιμη καινοτομία: διαφορές μπορούν να φέρονται στο διαιτητικό δικαστήριο και μεταξύ των γονέων που ζουν μαζί. Δεν προϋποτίθεται η διάσταση, το διαζύγιο, ο χωρισμός. Έτσι, δίδεται στον δικαστή και στον εισαγγελέα, η δυνατότητα της ΠΡΟΛΗΨΗΣ, της έγκαιρης επέμβασης στην οικογένεια.
(i) Τον ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟ χαρακτήρα της αντιδικίας, η οποία περιορίζεται, σε σπουδαιότερα ζητήματα, όπως είναι ΚΥΡΙΩΣ η αλλαγή καθεστώτος επιμέλειας. Τούτη εισάγεται, πλέον, και μόνον υπό προϋποθέσεις, απευθείας σε τριμελές δικαστήριο, κατά διαδικασία ανάλογη του Πολυμελούς, αλλά με σύμπραξη εισαγγελέα.
4) Κρίσιμη, στα παραπάνω, θεωρώ την προτεινόμενη Αναμόρφωση της διαδικασίας της προσωρινής δικαστικής προστασίας, αφού, στην σημερινή κατάσταση, ισχύει στις οικογενειακές υποθέσεις, περισσότερο από κάθε άλλη κατηγορία υποθέσεων, η αρχή «ουδέν μονιμότερο του προσωρινού». Η προτεινόμενη αναμόρφωση, στην διαδικασία της προσωρινής προστασίας, συνίσταται, κατά κύριο λόγο:
(i) Στην αναβάθμιση της διαδικασίας της προσωρινής διαταγής – η οποία ορίζεται ότι θα λαμβάνεται, πλέον, με ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ, και προβλέπεται δυνατότητα προσφυγής ενώπιον τριμελούς οργάνου.
(ii) Στο σύστημα της προσωρινής εκτελεστότητας των αποφάσεων των οικογενειακών δικαστηρίων, σε συνδυασμό με τις δυνατότητες αναστολής της προσωρινής εκτέλεσης.
Στο παραπάνω πλαίσιο, η αρχή της οικονομίας της δίκης, σε συνδυασμό με την αυξημένη δυνατότητα αυτεπάγγελτης ενέργειας της δικαιοσύνης στις οικογενειακές υποθέσεις, μαλακώνει, τρόπον τινά, τον αυστηρό, σήμερα, διαχωρισμό προσωρινής και οριστικής προστασίας: το οικογενειακό δικαστήριο που δικάζει προσωρινά μέτρα, εάν κρίνει ότι η υπόθεση είναι ώριμη, μπορεί να εκδώσει οριστική απόφαση.
-------------------------
Τελικές παρατηρήσεις:
Το σύστημα οικογενειακού δικαίου που προτείνεται, κατ’ ανάγκην δεν είναι πλήρες.
Και λόγω μεγαλύτερης οικειότητας, περιορίστηκα σε προτάσεις στον Α.Κ. και στον ΚΠολΔ.
Δεν επεκτάθηκα στις – αναγκαίες, οπωσδήποτε – συναφείς αλλαγές στον Κώδικα Δικαστηρίων, αλλά και στην ανάγκη οργάνωσης ΥΠΟΔΟΜΗΣ συναφών υπηρεσιών, όπως εκπαίδευσης των οικογενειακών δικαστών, της κοινωνικής υπηρεσίας, υπηρεσίας οικογενειακών συμβούλων, συμβούλων ψυχικής υγείας κ.τ.λ. Πρόκειται, κατά την γνώμη μου, για τομείς απαραίτητους, αλλά των οποίων η ρύθμιση θα προκύψει ως ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΗ των βασικών ΔΟΓΜΑΤΙΚΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ που θα ληφθούν σε επίπεδο Α.Κ. και ΚΠολΔ.
Στο παραπάνω πλαίσιο, θεωρώ ότι, στην Εισήγησή μου, μαζί και με όσα σας είπα σήμερα, σκιαγράφησα μιαν αναγκαία αλλαγή ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ, δηλαδή ΔΟΓΜΑΤΟΣ, στο οικογενειακό δίκαιο.
Αν σας έχω εμβάλει την σκέψη ότι ΑΞΙΖΕΙ να επανεξεταστούν οι βάσεις στις οποίες στηρίζουμε το οικογενειακό μας δίκαιο, τα θεμέλια και τα πλαίσια της έννομης τάξης και – εν τέλει – της κοινωνικής πραγματικότητας μέσα στην οποία γεννιώνται και μεγαλώνουν τα παιδιά μας, η όλη μου προσπάθεια θα έχει πετύχει τον σκοπό της.
ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ.
Αθήνα, 15/11/2007
Κωστής Δεμερτζής
..........................................................................................................................................................................
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου